Cümlenin öğeleri

Cümlenin öğeleri veya cümlenin ögeleri; cümlede yüklem ile görev ve anlam yönünden yükleme eşlik eden diğer parçalardan her biri. Cümlenin öğeleri tek bir sözcükten veya sözcük grubundan oluşabilir. öğeler anlamlı ve doğru cümleler kurulabilmesini sağlar. Türkçede cümlenin öğeleri şunlardır:

• Yüklem
• Özne
• Nesne
• Dolaylı tümleç (yer-yön tümleci)
• Zarf tümleci

Cümle; bir fikri, bir düşünceyi, hareketi, duyguyu ve olayı tam bir yargı halinde ifade eden kelime grubudur. Bir cümle kurabilmek için en azından bir çekimli fiil (fiil cümlelerinde) ya da ek-fiil almış bir adın (isim cümlelerinde) yüklem görevini üstlenmesi gerekir. Örneğin "koşuyor" kelimesi tek başına bir cümledir.

Cümlenin diğer öğeleri anlam ve görev yönünden yüklemi tamamlarlar.

Ana öğeler

Cümlenin ana öğeleri yüklem ve öznedir.

Yüklem

Yüklem cümlede bir iş, oluş, hareket vs. bildiren; cümleyi yargıya bağlayan öğedir. Yüklemsiz cümle kurulamaz.

Eksiltili olmayan bir cümle kurabilmek için yalnızca yüklem yeterlidir. Yüklem genelde cümle sonunda bulunur. Yüklemi bir fiilin çekimlenmesiyle oluşan fiil cümlelerinin yanı sıra, bir adın ek-fiil eki almasıyla da bir isim cümlesi oluşturulabilir.

Özne

Özne, bir cümlede yüklem ile bildirilen işi ya da oluşu yerine getiren veya yüklem vasıtasıyla hakkında bilgi verilen öğedir:

Özneyi bulmak için yükleme "kim" veya "ne" soruları sorulur:

• Bugün hava çok sıcaktı. (sıcak olan ne?)
• Özlem defterini okulda unutmuş. (unutan kim ?)

Özne, yüklemden sonra cümlenin ikinci ana öğesidir. Sadece yüklemden oluşan cümlelerde dahi öznenin varlığı şahıs eklerinden anlaşılır.

Yardımcı öğeler

Cümlenin yardımcı öğelerini oluşturan tümleçler üç grupta incelenir:

• Nesne (düz tümleç)
• Dolaylı tümleç (yer tamlayıcı)
• Zarf tümleci (edat tümlecini de kapsar)

Nesne

Düz tümleç olarak da bilinen nesne, öznenin yaptığı ve yüklem tarafından bildirilen iş veya oluştan etkilenen kavram veya varlıktır.

Yükleme belirtili nesnede "kimi, neyi" soruları sorulurken belirtisiz nesnede "kim, ne" soruları sorulur

Örnekler:

• "Ben her gün kitap okurum." (belirtisiz nesne)
• "Bana bu hikayeyi babam anlattı." (belirtili nesne)

Dolaylı tümleç

Dolaylı tümleç; yüklemin anlamını yer, bulunma ve yönelme açısından tamamlayan öğedir. Genellikle -e, -de ve -den eklerinden birini alır ve yükleme sorulan "nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, neye, nede ve neden" sorularının yanıtlarıdır. Örnekler:

• "Annem bu meyveleri semt pazarından aldı."
• "Annem eve yarın gelecekmiş."
• "Banu cebine kalemlerini koydu."

Zarf tümleci

Zarf tümleci, yüklemde belirtilen iş ve oluşun ne zaman, neden, nasıl, ne kadar ve ne vasıtasıyla gerçekleştiğini belirtir. Edatlarla oluşturulan tümleçler de zarf tümleci kabul edilir. Örnekler:

• "Ablamlar haftaya yola çıkacaklarmış." (eylemin zamanını belirtir)
• "Çocuk korkudan titriyordu." (eylemin nedenini belirtir)
• "Eve koşarak gittim." (eylemin nasıl yapıldığını belirtir)
• "Öğretmen uzunca bir cetvelle tahtaya çizgiler çizdi." (eylemin ne ile yapıldığını belirtir)
• "Yatmadan önce biraz kitap okudum." (eylemin ne kadar yapıldığını belirtir)

Kaynakça

• http://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/TDE204U.pdf
• http://web.deu.edu.tr/befdergi/14.pdf
• http://www.turkdili.selcuk.edu.tr/sunu/cumlebilgisi.pps
• http://egitim.erciyes.edu.tr/~arak/3.TurkceOgreniyorum.com/TurkceDilbilgisiSunu/17.cumlenin_turleri_ve_ogeleri.ppt