Yapım eki

Örnekler
  • gez+in+ti
  • don+dur+ma

Yapım eki, isim ya da fiil kök veya gövdelerine eklenerek onlardan yeni isimler ya da fiiller türeten ektir. Ayrıca yapım ekleri tema dışına çıkmadan yeni bir kelime oluşturur. Onu çekim ekinden ayıran özelliği budur. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü de değiştirir ve -bazı istisnalar dışında- her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük denir. Yalın hâldeki türemiş sözcükler gövde olarak da bilinir.

İsimden isim yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden yeni bir isim soylu sözcük yapan eklerdir. Yeni oluşturulan sözcük genellikle eskisi ile yakın anlam ilişkisine sahiptir.

  • el:[1] söz-el, güz-el (göz kökünden)
  • siz: su—suz, para—sız, ev—siz
  • ci: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi
  • sı: çocuk—su, ipek—si
  • ce: Türk—çe, İngiliz—ce, Alman-ca (Eşitlik hâl eki -ce ile karıştırılmamalıdır.)
  • daş: karın-daş > kardeş, çağ-daş, arka-daş, yol-daş, meslek-taş
  • inci: üç-üncü, beş-inci
  • lik: şeker-lik, kömür-lük, göz-lük, kulak-lık, dost-luk
  • li: köy—lü , para—lı , ağaç—lı, Ankara-lı, ev-li
  • er: üç-er, beş-er
  • ki: yarın-ki, dün-kü
  • msi: ekşi-msi, acı-msı, meyve-msi
  • cil: ev-cil, et—çil, ben—cil, insan—cıl
  • şın/cın: sarı—şın, yal-çın (yalt=sert), hır-çın (hır=kavga)
  • sal: kum—sal
  • ıt: yaş—ıt
  • ceğiz: kız—cağız, çocuk—cağız
  • cik: tepe-cik, azı-cık, küçü—cük
  • ti: esin-ti, hırıl—tı, cıvıl—tı
  • z: yalın-z, iki-z

İsimden fiil yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden fiil yapan eklerdir.[2]

  • -la-,-le-: su-la, taş-la, uğur-la, rahat-la, diş-le, iş-le, özet-le
  • -al-,-el-: çoğ-al, az-al, dar-al, kör-el, düz-el
  • -l-: doğru-l, sivri-l, eksi-l, ince-l
  • -a-, -e-: kan-a, yaş-a, boş-a, tür-e, ben(i)z-e
  • -ı-,-i-,-u-,-ü-: Bu ek, eski Türk yazı dillerinde kullanılan ve bugün bazı sözcüklerde donuklaşmış olarak bulunan bir ektir. uz-u-n, sak-ı-n, şak-ı
  • -ar-,-er-: yaş-ar, mor-ar, kara-ar, sar(ı)-ar, yeş(il)-er
  • -da-,-de-: fısıl-da, horul-da, gürül-de, hışıl-da, höpür-de
  • -t-: yön-(e)t, göz-(e)t
  • -k-: gec-ik, bir-ik, göz-ük
  • -msa-,-mse-: az-(ı)msa, ben-(i)mse,küçü(k)-mse, öz-(ü)mse
  • -kır-,-kir-,-kur-,-kür-: fış—kır, hay—kır, çem-kir, tü-kür, süm-kür
  • -lan-,-len-: yaş-lan, ev-len, ses-len
  • -sa-,-se-,-sı-,-si-,-su-,-sü-: su-sa, garip-se, önem-se, yad-sı,

Fiilden isim yapan ekler

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim, sıfat gibi isim soylu sözcükler veya fiilimsiler oluşturan eklerdir:

  • ce: düşün—ce, eğlen—ce
  • ecek: giy-ecek, yak-acak, aç—acak, iç-ecek
  • ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak
  • ge: böl—ge, bil—ge, süpür—ge
  • gi: sev—gi, çal—gı, as—kı, sil-gi, iç-ki
  • giç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç
  • gin/kin: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—kin, bas-kın, yay-gın
  • i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u
  • ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı
  • ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük
  • im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm
  • in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in
  • inç: gül—ünç, sev—inç
  • geç: yüz—geç, utan—gaç
  • inti: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü
  • ir: gel—ir, ok—ur
  • er: gid-er, yaz-ar,
  • iş: otur—uş, yürü—y-üş
  • it: geç—it, yak—ıt, ölç—üt
  • kan: çalış—kan, üret-ken, unut—kan, kay—gan
  • ma: konuş-ma, dondur-ma (olumsuzluk eki -ma ile karıştırılmamalıdır.)
  • mek:[3] ye-mek, çak-mak, git-mek, duy-mak (bkz. mastar)
  • maç: bula-maç, yırt-maç
  • mbaç: dola-mbaç, sakla-mbaç
  • ti: belir—ti, kızar—tı

Fiilden fiil yapan ekler

Bir fiilden yeni bir fiil yapan eklerdir.

  • dir: bil-dir, gül-dür, yap-tır, koş-tur
  • ele: kov-ala, silk-ele
  • er: gid-er, çık-ar
  • imse: duy-umsa, gül-ümse, an-ımsa
  • in: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n
  • r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir, şaş-ır
  • ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş (Mastarlarla karıştırılmamalıdır.)
  • t: uza-t, sap-ıt, kork-ut, üşü-t
  • il: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

Bu şekilde üretilen yeni fiiller genellikle ilk fiille anlam bakımından yakından ilişkilidir:

Ancak bazı durumlarda orijinal fiilden oldukça farklı anlamlarda olabilirler:

Kaynakça

  1. ↑ Türkçedeki Eklerin Kökeni Prof. Dr. Vecihe Hatiboğlu. Çukurova Üniversitesi
  2. ↑ Günay Karaağaç, Türkçenin Dil Bilgisi
  3. ↑ Yapım ekleri Türkçeciler.com.
Türkçe dilbilgisi
Fonetik
Sesler
Ses uyumları
Ses olayları
Kök ve ekler
Sözcük bilgisi
Sözcük türleri
İsim (ad) • Sıfat (önad) • Zarf (belirteç) • Zamir (adıl) • Bağlaç • Edat (ilgeç) • Ünlem
Fiil (eylem) • Fiilimsi (eylemsi) [İsim-fiil (mastar) • Sıfat-fiil (ortaç) • Zarf-fiil (ulaç)]
Anlamına göre sözcükler
Yapısına göre sözcükler
Tamlamalar
Cümle bilgisi
Ana öğeler
Yardımcı öğeler (tümleçler)
Anlamına göre cümleler
Olumlu • Olumsuz • Soru • Ünlem • Emir • Gereklilik • İstek • Dilek • Şart
Yapısına göre cümleler
Öğelerinin dizilişine göre cümleler
Kurallı (Düz) • Devrik • Eksiltili • Parantez
Yüklemin cinsine göre cümleler
Anlatım
Bağlaşıklık sorunları • Bağdaşıklık sorunları
This article is issued from Vikipedi - version of the 1/5/2017. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.