Dersim (bölge)

Birleşik Krallık Van konsolos yardımcısı Yüzbaşı L. Molyneux-Seel'in 1911 yılında gezdiği yolları gösteren Dersim haritası[1]

Dersim (Osmanlıca: درسم; Dersim, 1847 yılından önce دسم Desim[2], Türkiye'nin doğu kesiminde bir bölgenin adıdır. Nüfusunun büyük birçoğunluğunu Alevi Türkmenler oluşturur.

Etimoloji

Etimolojisi; "Dağlar" anlamına gelen TAUR kökü ile ilişkilidir. "Dağlık Bölge" anlamına gelen yerli arkaik adı, Roma döneminde Latinize olarak "Taurezium" şekline dönüşmüş; daha sonra da bölgede baskın hale gelen İrani dialektlerin etkisi altında ve halk etimolojisi yolu ile deforme olarak "Dersim" şeklini almıştır.[3]

Ancak bu ismin kaynağına ilişkin Halk Etimolojisi temelli teoriler daha yaygın ve popülerdir. Örneğin kimi kaynaklara göre, bölgeye Dersim adı, zengin maden yatakları nedeniyle verilmiştir.[4] Bu görüşü esas alan yaygın kanı, Dersim sözcüğünün Farsça kökenli olduğu, "gümüş" (sim) ve "kapı" (der) sözcüklerinden oluşmuş olduğu yönündedir.[4] Kimi kaynaklara göre ise, Dersim sözcüğü bölgede yaşamış Der Simon adlı bir Ermeni dini önderin adıyla ilişkilidir.[5] Bir başka ilginç iddiaya göre ise; Dersim adı 1847 öncesinde Desim şeklinde yazılıyordu ve bu isim Desimli Aşiretinin ismiydi. Yazım hatasından dolayı Dersim'e dönüşmüştü.[6]

Demografi

Dersim'in nüfus vaziyeti ile ilgili bilgiler veren Vitali Genet, Dersimlileri Kızılbaş, Müslüman, Kürt, (Protestan ve Gregoryen) Ermeni şeklinde ayırarak nüfus verilerini ortaya koymuştur.[7] 19. yüzyılın sonlarına doğru Dersim'e seyahat eden Antranik Yeritsyan Dersimliler hakkında birtakım bilgiler sunmaktadır. Antranik Dersimlilerin dini ritüellerini Yahudilerinkine benzetmektedir ve Dersimlilerin seyit ve dedelerinin Musa'nın soyundan geldiklerini söylediklerini ve Musa ile ilgili konularda çok hassas davrandıklarını yazmıştır.[8] Antranik tanıştığı Dersimlilerin kendilerinin aslında Ermeni kökenli olduklarını ifade ettiklerini de yazar.[9] 1830-1905 yılları arasında yaşamış Fransız coğrafyacı yazar Élisée Reclus ise, Kızılbaş nüfusunun küçük bir kısmının Türk olduğunu ifade eder. Reclus (Dersimli) Kızılbaşların Müslümanlar tarafından Hıristiyan tarikatı olarak görüldüğünü belirtir.[10] 1930'ların başında Dersimlilerle ilgili yayımlanan bir raporda Dersimlilerin Türk oldukları kanıtlanmaya çalışılmıştır. Dersimlilerin Türklüğüne dair argümanlardan biri, Dersimli Zaza kadınlar üzerinedir. Rapora göre, Zaza kadını da tıpkı Türkmen ve Yörük kadınları gibi cinsi temasa çok düşkündür ve "parlak, bol yıldızlı göklü yaylalarda ay ışığına karşı neşeli ve şen kahkalar salan ve boyu içinde kendine eş arayan" şeklinde tarif edilen Türkmen kadınlarına benzetilmiştir. Bir diğer benzerlik ise, Zaza kadının Türkmen kadınları gibi ev işlerine olan düşkünlüğü olarak gösterilir. Gene aynı raporda, Kürtlerle temaslarından dolayı Zazaların dillerinin İranileştiği iddia edilmektedir.[11]

Kimi araştırmacılara göre, Dersimlilerin ataları dağlık bir bölge olan Deylem'deki (Gilan) bir halktır. Deylemliler olarak bilinen bu halk, Vladimir Minorski'ye göre "İranileşmiş" bir halktır.[12]

II. Abdülhamid döneminde, Dersim'e Nakşibendi şeyhlerinin gönderilmesi, bir tekke kurdurulmalısının sağlanması ve inançsal bakımdan doğru yolda olmadığına inanılan Dersim halkının irşada davet edilmesi niyetiyle 3 Haziran 1896 tarihli bir layiha hazırlanır. Anadolu umum müfettişi Müşir Şakir Paşa ile 4. ordu komutanı Mehmet Zeki Paşa tarafından ortaklaşa olarak hazırlanan rapor Babıali'ye arz edilmiştir. "Dersim Islahatı Hakkında Layiha" başlığını taşıyan bu rapor, dört bölümden oluşmakta idi.[13]

Coğrafya

Sınırları

Coğrafya bakımından doğudan kısmen Peri Suyu, kuzeyden Munzur Sıradağları, batıdan Fırat Nehri, güneyden Murat Nehri ile çevirilir. Yönetim birimleri bakımından Dersim'in sınırları, kuzeyde Erzincan ilinin merkez ve Kemah ilçeleri ile kuzeydoğuda Erzurum ilinin Tercan ilçesi, kısmen Elâzığ ilinin Palu ilçesi, Bingöl ilinin Kiğı ilçesi, batıda Erzincan ilinin Kemaliye ilçesi, Malatya ilinin Arapgir ilçesi, güneyde kısmen Elâzığ ilinin Palu ve merkez ve Keban ilçeleri ile birleşir. Yüz ölçümü yaklaşık 10.000 kilometrekaredir (Tunceli ilinin yüz ölçümü ise 7.774 kilometrekaredir).[14][dn 1] Dersim'in eski sınırlarının doğuda Varto'dan kuzeyde İmranlı ve Zara'ya, batıda ise Malatya'ya kadar geniş bir coğrafyayı kapsadığına dair iddialar da mevcuttur.[2]

Batı Dersim ve Doğu Dersim

Tarihçiler Dersim'i

olmak üzere ikiye bölerek anlatırlar.[15]

Dağlar

Nehirler ve çaylar

Barajlar

Geçitler

Tarih

Dersim bölgesinin en eski ahalisinin Urartular olduğu kabul edilmektedir.[16] Bölge, tarih boyunca Urartu, Ahameniş, Roma, Bizans, Selçuklu, Eretna Beyliği ve Osmanlı yönetiminde kalmış, cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte Türkiye hakimiyetine girmiştir.

Dipnotlar

  1. ↑ Nazmi Sevgen (1890 - 1980): Dersim uzumanı olan emekli Jandarma Yarbayı.

Kaynaklar

  1. ↑ Cap. L. Molyneux-Seel, "A Journey in Dersim", Geographical Journal, 44/1 (1914), s. 49-68.
  2. 1 2 Mehmet Yıldırım, "Desimlu Aşireti'nden Dersim Sancağı'na", Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 1, Sayı 1, Güz 2012, s. 23-37.
  3. ↑ Zehiroğlu, Ahmet M. ; "Trabzon İmparatorluğu 2", Lazika Yayın Kollektifi, Nisan 2016, Trabzon, ISBN 978-605-4567-52-2, s.77
  4. 1 2 Türkiye Rehberi 1991. sf 962.
  5. ↑ Ermeni Bilimler Akademisi Yayını, Erivan, 1973, s. 249-250.
  6. ↑ http://www.academia.edu/12542955/Dersim_in_Cumhuriyet_%C3%96ncesindeki_Sosyo-Ekonomik_Yap%C4%B1s%C4%B1_%C3%9Czerine_Bir_%C4%B0nceleme
  7. ↑ Dersim Raporu, İletişim yayıları, s.36
  8. ↑ Dersim Seyahatname, Antranik, Aras y. s. 123
  9. ↑ Dersim Seyahatname, Antranik, Aras y. s. 122
  10. ↑ Élisée Reclus, Lazistan, Ermenistan ve Kürdistan, 1893
  11. ↑ Dersim Raporu, İletişim yayıları, s.49
  12. ↑ Ali Kaya, Başlangıcından Günümüze Dersim Tarihi, Demos yayınları, s. 29.
  13. ↑ Dersim Sancağının Kurulmasından Sonra Karşılaşılan Güçlükler ve Dersim Sancağı ile İlgili Bu Dönemde Yazılan Raporlar (1875-1918)
  14. ↑ Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ağustos 1999, ISBN 975-8424-00-9, s. 12.
  15. ↑ Ahmet Hezarfen, Cemal Şener, Osmanlı Belgeleri'nde Dersim Tarihi (Osmanlıca-Türkçe 50 Adet Orijinal Belge), Etik Yayınları, Mart 2003, İstanbul, ISBN 975-8565-06-0, s. 4.
  16. ↑ "Dersim" maddesi, Türk Ansiklopedisi, Cilt XIII, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1966, s. 109.

Kardeş projeleri

Wikimedia Commons'ta Dersim (bölge) ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur.

This article is issued from Vikipedi - version of the 7/29/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.