Dünyada laiklik

Dünyada lâiklik, Lâik devlet bir devletin dinî konularda resmen tarafsızlığını (temin ettiğini) belirten, ne (herhangi bir) dini ne de dinsizliği desteklemediğini ifade eden lâiklik kavramıdır.^[1] Lâik bir devlet, aynı zamanda tüm yurttaşlarına dinsel inançlarına bakılmaksızın eşit uygulamada bulunmayı iddia ve taahhüt eden ve belirli bir din/dinsizliğin diğer din/dinsizlik görüşlerinden imtiyazlı bir ön tercihe göre herhangi bir muameleden kaçındığını iddia ve taahhüt eden devlettir.

Lâik devletlerin resmi olarak kabul ettiği bir "devlet dini" olarak da tanımlanan herhangi bir dinsel bir inanış tercihi bulunmaz. Bununla birlikte resmi olarak kabul edilmiş bir devlet dini'nin bulunmayışı, o ülkenin tam lâiklik için gerekli koşulları sağladığı anlamını da ifade etmez.

Kurulum ve Uygulama

Lâik devletler, ya Amerika Birleşik Devletleri veya Hindistan örneklerinde olduğu gibi bir devletin kuruluş biçimiyle ya da Fransa ve Nepal örneklerinde olduğu gibi bir devletin lâik temeller üzerinde kuruluşuyla lâik/seküler devlet özelliklerini taşıyabilirler. Fransa'daki lâiklik ve Amerika Birleşik Devletleri'ndeki devlet ve kilisenin ayrılığı hareketleri lâikliğin çağdaş kavramlarını ifade etmektedir.

Tarihsel olarak, devletlerin lâikleşmelerinde sağladıkları tipik özellikler:^[2][3]

• Dinsel özgürlüklerin garanti edilmesi,
• Devlet dinlerine dayanan idari mekanizmaların iptal edilmeleri,
• Kamusal fonların herhangi bir din için kullanımının engellenmesi,
• Yasal dizgelerin dinsel kaynaklı otoriteler tarafından belirlenmesinin önlenmesi,
• Eğitim sistemi (dinsel görüşlerden bağımsız) özgürlüğünün ilerletilmesi,
• Yurttaşların din değiştirme veya dinden kaçınmalarına hoşgörü gösterilmesi,
• Politik önderlerin dinsel inanışlarına dikkat edilmeksizin iktidara gelişlerinin temin edilmesi.

Yasal altyapı bakımından lâik olarak tanımlanan devletlerin uygulamalarındaki detaylar göz önüne alındığında farklı yorumlara yol açan, eleştirilere konu olan uygulamalar da görülebilmektedir:

Ana Madde: Fransa'da Lâiklik

• Örneğin Fransa'da Hıristiyan dinsel bayram veya tatil günlerinden birçoğu devletçe resmi tatil olarak kabul edilmiş olup ayrıca Katolik Okulların öğretmenlerinin maaşları da devlet tarafından yani kamusal fonlardan ödenmektedir.^[4]
• Bazı Avrupa ülkelerinde lâiklik hareketi; tek kültürün savunusunu yapan (örneğin) bir Hıristiyan mezhebine bağlı yardımseverlik hareketlerinin devlete dayanmasına; devlete ait veya diğer kamusal fonlardan yardım almalarına karşı durmaktadır.^[5] İşbirliği ve Yardımseverlik Yasalarında bunların, ayrı bir tapınma yerinin tesis edilmesi veya dinsel dönüştürme amaçlı faaliyetleri için bu fonlardan faydalanmaları yasaklanmış; dinsel bir oluşumun kendi dinsel kaynağını sağlamasını, eğitimle din adamı (ruhban) olmuş veya bunun dışında kalan kişilerin kendi uygulamalarını icra etmeleri ve kendilerine özgü oluşturdukları hayır kurumları için kendi kendilerini finanse edebilmeyi seçmelerini zorunlu kılmıştır.

Bu yasal yürürlülük nedeniyle, yardımseverlik kuruluşlarından bazıları bağlı bulundukları dinlerden sağladıkları yardım gelirlerinin tümünü veya bir kısmını sarf ettikleri biçimleriyle karakterize olan seküler oluşumlarını teşkil etmişlerdir. Dinsel, din dışı veya dinsiz teşkilatlanmalar hükümetten eşdeğer derecede yardım talebi için başvurabilirler ve hem de toplumsal sonuçlara göre değer biçilen tabanda dolaysız devlet dinsel fonu içinden (eşdeğer derecede) finansal destek alabilmektedirler.^[6] Bu bahsedilen durum, Birleşik Devletler'deki 'Yardımseverlik Seçimi' uygulamasıyla benzerlik göstermektedir. Dinsel organizasyonlara tahsis edilen doğrudan devlet fonu uygulaması Avrupa İnsan Hakları Konvensiyonu'na uygunluk yönünden şüphe içermektedir.^[7]

Ana Madde: Hindistan'da Lâiklik

• Hindistan'da, hükümet devlet kaynakları içinden Hacca gitmek isteyen Müslümanlara uçak bileti ücretini ödemektedir. Hindistan bu nedenle 2007'de, yolcu başına 47,454 Rupi harcama yaptı.^[8] Hindistan bu uygulamaya Müslüman grupların ve Azınlıklar Bakanlığının Ulusal Kongreye bu yönde 1993'ten başlayarak Hac yardımı talepleri için yoğun biçimde baskı uygulamasından sonra başladı. Hindistan Merkezi Hac Komitesi; Harici İlişkiler Bakanlığı ile birlikte yolcu ücretlerinin sağlanmasını gerçekleştirecek ve zengin hac yolculuğu isteklileri daha fakir olanların yol masrafı için miktar ödeme yapacaklardı. Bu yönde sürdürülmekte olan yapılanmanın tam olarak 2017 yılına kadar tamamlanması beklenmektedir.^[9] Hindistan, aynı zamanda Müslüman veya Hıristiyan olmayan en yüksek miktarda nüfusa sahip bulunup Müslüman ve Hıristiyanlara ayrı yasaların uygulanmakta olduğu tek ülke olma özelliğini taşımaktadır.^[10][11]

Günümüzde eskiden kurulmuş bir devlet dini'nin geçmişte kalan izlerini taşımakta olan birçok ülke uygulamada lâik özelliklere sahip bulunmaktadır. Sekülerizm, bazı resmi sofuluk dereceleriyle birlikte çelişkili değişik kisvelerde görülebilmektedir. Buna örnek olarak, Milletler Topluluğu ülkelerinde, devletin başına geçecek kral/kraliçenin tacı Birleşik Krallık parlamentosu tarafından 1688'de uygulamaya konan Taç Giyme Yasa'sına göre^[12] Anglikan Kilisesi inancını savunmaya yemin ederek giymesi gerekmektedir.

Ana Madde: Birleşik Krallık'da Lâiklik

Birleşik Krallık ayrıca; İngiltere Kilisesi'nden gelen, ruhani vaizler veya piskoposlar olan, 'Ruhani Lordlar' olarak bilinen, 26 kıdemli ruhbanın içinde tutulduğu Lordlar Kamarası yapısını da sürdürmektedir.^[13]

İskoçya, Birleşik Krallığın bir parçası olmakla beraber, reformasyon'dan bu yana kurulmuş kilise ve dinsel elemente sahip olmayan parlamentonun tasarımıyla (İngiltere, Galler ve Kuzey İrlanda'ya kıyasla) din ve politika bakımından ayrılmış durumdadır.

Ana Madde: İran'da Lâiklik

Ters yöne doğru bir ilerleyiş de olabilmekte, lâik yapıya sahip bir devlet durumundan din devletine geçiş de görülebilmektedir ki bu anlamda bir örnek; İran'da son 250 yıl boyunca lâikliğe doğru bir yönelim görülmüşken^[14][15][16] ve Pehlevi Hanedanı döneminde kazandığı laik bir yapıdan 1979 Humeyni Devrimi sonrasında bir din devletine dönüşmesidir.

Dinsel Yönetimli Devletler   Lâik Yapıya Göre İdare Olunan Devletler   Çelişkili bulunan veya durumu net olmayanlar

Lâikliğin Anayasada Belirtilmişlik Durumuna Göre Lâik Devletler

Anayasasında Lâikliği Kabul Eden Bazı Devletler^{Not 1}

• Fransa (1958 Anayasası'nın 1. Maddesi)
• Japonya (1946 Anayasası'nın 20. Maddesi)
• Meksika (1917 Anayasası'nın 3. Maddesi)
• Portekiz (1976 Anayasası'nın 41. Maddesi)
• Türkiye Cumhuriyeti (1982 Anayasası'nın 2. Maddesi )

Anayasasında "Lâiktir" İbaresi Olmayan Ancak Lâik Hukuka Göre İdare Olunan Devletler^{Not 1}

• Amerika Birleşik Devletleri
• Hindistan
• Küba
• İrlanda
• Avustralya
• Endonezya
• Senegal
• Mali
• Tunus

Not 1: Bu başlıkta yer almayan devletler de vardır.

Kıtalara Göre Lâik Devletlerin Listesi

Afrika

Asya

Avrupa

Kuzey Amerika

• Kanada
• Küba^[73]
• Honduras- Anayasanın 77. Maddesi şunu temin etmektedir: Bütün din ve kültlerin, bir üstünlük (veya öncelik) bulunmaksızın özgürce uygulanmasını, yasalar ve kamu düzeniyle çelişmemelerini garanti eder. Farklı dinlerin din adamları bir kamusal görevde bulunamazlar veya din tabanında veya netice itibariyle halkın dinsel inanışlarını kasteden bir netice anlamına gelen herhangi bir politik propaganda biçimini icra edemezler.^[74][75]
• Meksika^[76]
• Amerika Birleşik Devletleri- Birleşik Devletlerin, federal veya devlet düzeyinde bir resmi dini bulunmamaktadır. Mahkemelerde veya başkanın and içme töreninde İncil'in kullanıldığı bazı gelenek ve alışkanlıklar bulunmakaysa da bu yasal biçimde öngörülmüş bir koşul değildir. ABD Anayasası, l. Değişiklik'te şu ibare yer almıştır: "Kongre, dini bir kuruma ilişkin veya serbest ibadeti yasaklayan; ya da ifade özgürlüğünü, basın özgürlüğünü kısıtlayan; ya da halkın sükûnet içinde toplanma ve şikâyete neden olan bir halin düzeltilmesi için hükümetten talepte bulunma hakkını kısıtlayan herhangi bir yasa yapmayacaktır."^[77] Daha ötesinde, Birleşik Devletler Anayasasının 6. Maddesine göre; "...Birleşik Devletler’de herhangi bir görev veya kamu hizmeti için liyakat unsuru olarak bir din sınavı gerekmeyecektir."^[78]

Okyanusya

• Avustralya- Anayasanın 116. bölümü şunu temin etmektedir: Milletler Topluluğu herhangi bir dinin kurulumu için, herhangi bir dinsel uygulamanın empozesi için veya herhangi bir dininin özgürce uygulanmasını yasaklamak için bir yasa yapmayacak ve Milletler Topluluğu'nda bulunan herhangi bir resmi kurum veya kamu kuruluşu için yapılan bir yetenek sınavında dinsel bir test yapmayacaktır.^[79]
• Mikronezya- Anayasanın IV. Maddesinin 2. bendi şunu temin etmektedir: Bir dinin kurulumunu gözeten veya bir dinin özgürce uygulanması konusu ile örtüşen bir yasa çıkarılamaz, bölge kilisesine bağlı olup dinsel amaçlar dışında bulunan okullar bundan istisnadır.^[80]
• Yeni Zelanda

Güney Amerika

• Brezilya^[81]
• Şili^[82]
• Kolombiya^[83]
• Ekvator^[84]
• Peru
• Uruguay^[85]
• Venezuela

Önceden Lâik Yapıya Sahip Olan Devletler

Ana Madde: Pakistan'da Lâiklik

• Bangladeş (1971-1977) - Bangladeş, 1757'den itibaren İngilizlerin idaresinde bulundu. İngilizlerin idaresinde bulunduğu dönemde Müslüman ve Hindular arasında İngilizlerin kışkırttığı öne sürülen anlaşmazlıklar görüldü. 1905'te, Hindistan yarımadasında bulunan İngilizler tarafından bölgeyi Hindu ve Müslüman tabanında ayrıştıran bir hareketle Doğu Bengal idari yapısı oluşturuldu. Yarımadada bulunan İngiliz Kumpanyası güçlerinin bölgeyi 1947'de terk etmelerinin ardından Hindistan ve Pakistan olmak üzere iki ayrı devlet farklı (Hindu ve Müslüman) dinsel taban özelliklerinde kurulurken Müslüman nüfus çoğunluğuna sahip bulunan; daha sonraki bir dönemde Bangladeş adını alacak olan Doğu Bengal idari bölgesi 'Doğu Pakistan' adı ile Pakistan'ın sınırları dışındaki toprak parçası olarak Pakistan'a bağlandı. 1971'de sona eren Hindistan-Pakistan savaşı sonrasında Doğu Pakistan'ın büyük bir bölümü Hindistan kontrolüne geçmişken Mucibur Rahman'ın Bangladeş Müslüman Halk Cumhuriyeti'nin kurduğunu ilan etmesinin ardından 'Doğu Pakistan', Hindistan güçleri tarafından terk edildi. Sekülerizm, Bengal ulusal hareketi ve ardılı olan Bangladeşin demokratik, lâik bir ulus devleti olarak kuruluşu ile sonuçlanan savaşın taşıdığı temel politik ilkelerinden birisi olmuştu. 1972 Bangladeş Anayasası'nda sekülerizm; demokrasi, nasyonalizm ve sosyalizm ile birlikte ilke olarak sunulmuştur. 1975'te ülkenin kurucusu başkan Şeyh Mucib-ür-Rahman'ın uğradığı dramatik suikast sonrasında oluşturulan askeri hükümet sekülerizmi kınamış ve nihayet 1977'de başkan Ziaur Rahman tarafından sekülerizm sözcüğü "Allah'a inanç ve güven bütün edimlerin temeli olacaktır." ibaresi ile değiştirilerek anayasadan çıkarılmıştır.

Ana Madde: İran'da Lâiklik

• İran Şahlığı, Pehlevi Hanedanı döneminde (1925-1979) - İran, 1925'te Şah Rıza Pehlevi'nin tahta çıkmasının ardından lâik bir devlet haline geldi. Ancak, 1979 tarihli (yalnız Humeyni taraftarlarının katılımıyla değil diğer birçok Şahlık rejimine muhalif grupların katılımıyla gerçekleşen) 1979 Devrimi'nin ardından kısa bir süre sonra Aralık 1979'da din devleti yeniden kuruldu ve yeni anayasa oluşturuldu.
• Madagaskar (1960–2007)^[86]
• Irak Krallığı (1932–1968) - Irak'ta, 1932'deki bağımsızlık sonrasında lâik bir devlet kuruldu. 1968'de anayasaya din devleti uyarlamasıyla bu durumu sona erdi.

Ana Madde: Pakistan'da lâiklik

• Pakistan - İki-Ulus Teorisi, Pakistan’ın daha çoğunlukla Müslüman olan nüfus ağırlıklı olarak üzerine teşkilatlanarak kurulduğu kavramdır.^[87] 1947'de kurulan Pakistan'da milli kimliğin ana belirleyicisi İslam'dır. Bununla birlikte, kuruluşta ülke İslami bir çizgiye sahip olmaktan uzaktı. Nitekim 1956 Anayasası İslami devlet tanımlamasını içermiyordu. Ancak ülkenin adı yine de "Pakistan İslam Cumhuriyeti" olarak belirtilmişti.^[88] 1980'lerdeki askeri diktatör Ziya ül Hak'ın İslamileştirme yönündeki politik duruşuyla Pakistan'da laiklik yasal bir uygulama olmaktan çıkarıldı.

Lâiklik yönünden belirsizlik taşıyan devletler

• Almanya - Almanya'da devlet kilisesi bulunmamaktadır. Devlet ve dinsel topluluklar arasındaki ilişki bir ortaklık olarak tanımlanmıştır. Dinsel topluluklar, yasal bir işbirliği statüsü ile katılımlı üyelerinden gelir vergisinin yanı sıra bir kilise vergisi tahsil edilmesi hakkına sahiptir.^{[89][90][91][92]}
• Arjantin - Arjantin Anayasası'nın 2. kısmına göre; Federal hükümet Roma Katolik Apostolik dini destekler. Arjantin anayasasında din ve devlet kurumlarının ve ilişkilerinin ayrı tutulduğuna dair bir ibare bulunmamaktadır.^[93]
• Birleşik Krallık - İngiltere Kilisesi, İngiltere'de kurulmuş bir devlet dinidir ancak Kuzey İrlanda, İskoçya ve Galler'de kurulmuş bir devlet kilisesi yoktur. İki başpiskopos ve 24 kıdemli diyakoz; İngiltere Kilisesi Piskoposları Ruhani Lordlar olarak da bilinir ve Lordlar Kamarası'nda sandalye sahibi olup tartışmalara katılabilmekte ve tüm Birleşik Krallık'ı etkileyen kararlar için ihtilaflarda oy kullanabilmektedirler. Parlamento dualarla açılır, genellikle Lordlar Kamarası'nda ruhani lordlardan birisi; Avam Kamarası'nda (Anglikan Kilisesinden) bir papaz tarafından açılış yapılır.^[94] The full term for the expression of the Crown's sovereignty via legislation is the Crown-in-Parliament-under-God. Taç giyme töreninde, kral veya kraliçe Westminster Abbey'de hizmet eden Canterbury Başpiskoposu tarafından kutsanmış yağ ile mesh edilir ve Tanrı'nın yasalarını ve İncil'in doğru açıklamasını devam ettireceğine, Birleşik Krallık'ta İngiliz Protestanlığı reforme ettiği dini sürdüreceğine ve İngiltere Kilisesinin ve (İngiliz reformasyonunun getirdiği) doktrin, tapınma, disiplin ve hükümetin yerleşmişliğinin bozulamaz oluşunu sürdürme ve korumaya yemin etmek zorundadır. İrlanda Kilisesi bir devlet kilisesi değildir, İngiltere Kilisesi ise Galler'de kurulu bir kilise değildir. Buna rağmen, kral veya kraliçe; Taç Giyme Yemini (Coronation Oath) ve Haklar Bildirisi (Bill of Right) uyarınca protestanlığı ve 1707 tarihli Birlik Yasası (Act of Union) uyarınca; Kalvinist ve Protestan İskoçya Kilisesi'ni bütün bir Birleşik Krallık'ta korumaya mecburdur.^[95] Parlamento üyelerinin her biri oturma haklarını elde edebilmek için kraliçeye bağlılıklarını bildirmek zorundadırlar. Bununla birlikte, parlamento üyeleri dinsel bir yeminle veya resmi bir beyanla bağlılıklarını bildirebilirler.
• Finlandiya - Finlandiya Anayasası, Bölüm 2, Kısım 6’ya göre; Herkesin yasa önünde eşit olduğu ve kabul edilebilir bir neden olmaksızın hiç kimsenin cinsiyet, yaş, etnik köken, dil, din… gibi nedenlerle farklı bir uygulamaya tabi tutulamayacağı^[96], herkesin din ve vicdan özgürlüğüne sahip olduğu belirtilmiştir.^[96] Finlandiya halkının %80,7 ye ulaşan büyük bir miktarı 2008 yılı itibariyle Evanjelik Lutheran Kiliseye bağlıdır.^[97] Konu din ve devlet ilişkileri araştırmaları olduğunda, Finlandiya hakkında belirtilmesi gereken konulardan birisi; Finlandiya Meclisinin 1970’lerin başlarından bu yana din ve devlet ilişkilerinde kilise politikası başlatmış olduğudur. Kilise hukukçuları, üniversite teologları ve hukuk teorisi araştırmacıları parlamentoya uzman kişiler vasfı ile alınmıştır.^[98] Böylece, Finlandiya din devlet ilişkileri bakımından lâiklik dönemi sonrası (laikliğin sona ermesi) olarak tanımlanan bir manzara değişimi göstermiştir.^[99] Evanjelik Lutheran Kilisesi ve Ortodoks Kilisesi üyelerinden hükümet gelir vergisi sistemiyle bağlantılı olarak kilise vergisi toplama hakkına sahiptir. Vergi üyeliğine ek olarak, işletmeler de bir biçimde kiliseye finansal destek sağlamaktadır.
• Endonezya- Pancasila'nın birinci ilkesi bir ve tek olan Tanrı'ya inançtır. Ülkede bir miktar farklı din kabul görmekte ve bunların kollektif etkisi ülkenin politik, ekonomik ve kültürel yaşamına belirgin biçimde etki etmektedir.^[100] Endonezya Anayasası, Endonezyalıların dinsel özgürlüklerini garanti etmektedir. Bununla birlikte, anayasasında sadece 6 dinin ismi sayılmış olup bunlar İslam, Protestanlık, Katoliklik, Hinduizm, Budizm ve Konfüçyüsçülüktur.^[101] Lâik bir devlet herhangi bir dini veya dinsizliği desteklemeyen bir devlet olarak tanımlanırsa Endonezya lâik bir devlet değildir. Endonezya, %87 Müslüman nüfus ile dünyanın geniş Müslüman nüfusa sahip ülkesi olmakla birlikte bir zamanlar ılımlı Müslümanların yaşadığı bir ülke olarak değerlendirilirdi. Ancak günden güne daha tutucu bir İslama ve Şeriat yasalarına doğru yönelim görülmektedir.^[102][103]

Ana Madde: Hindistan'da lâiklik

• Hindistan - Hindistan'da lâiklik veya sekülerizm; Hindistan'da, devletin bütün dinlere eşit yaklaşması anlamında kullanılmaktadır. Lâiklik veya sekülerizmin batıda içerdiği din ve devletin ayrılığına yakın biçimde tanımlanan kavramsal ifadenin dışında yer alan bir anlam içererek, Hindistan'da dinsel hukuk; devlet yasal yapısına bütün dinler için eşit katılımlı olmak üzere eklemlendirilmiştir.^[104]

Hindistan Anayasası'nın 1976'da yürürlüğe konulan 42. Değişikliği ile^[105] Anayasa Önsözünde Hindistan lâik/seküler bir toplum olarak sunulmuştur. Bununla birlikte veya buna rağmen, ne Hindistan Anayasası ne de yasaları din ve devlet ilişkileri bakımından bir belirleme içermemektedir. Zımni yani yazılı veya sözlü olarak belirtilmeksizin Hindistan yasalarından anlaşılması beklenen; devlet ve tüm devlet kurumlarının parlementer yasalar yerine dinsel kaynaklı yasaları uygulaması ve çoğunluğa itibar etmesidir.^[106] Bununla birlikte Hindistan'da resmi bir devlet dini bulunmamaktadır. Hindistan halkı dinsel özgürlüğe sahiptir ve devlet tüm yurttaşlarına bireysel dinsel seçimlerine bakmaksızın eşit yurttaşlar olarak davranmaktadır.

Günümüz Hindistan'ında yasaların işleyişi bakımından uygulanmakta olan yasal mevzuat her yurttaş için eşit değildir ve Hindistan'da yasalar kişilerin dinlerine göre uygulanmaktadır. Şöyle ki, Hint müslümanlarına dinsel kaynaklı şeriat yasalarını içeren, 'Kişisel Müslüman Yasası' adı verilen hukuk sistemi evlenme, boşanma, nafaka gibi konularda uygulanmaktayken Hindu, Hıristiyan, Sih ve diğer inanışlardaki Hindistan vatandaşları için 'Hindistan Ortak Yasası' adı verilen hukuk mevzuatı uygulanmaktadır. Hindistan vatandaşları arasında bu farklı hukuk sisteminin varlığı çocuk evlilikleri, çok eşlilik, eşit olmayan miras paylaşımı, erkeklere tek taraflı boşa(n)ma hakkı tanıyan ve dinsel açıklama kitaplarında belirtilen mevzuatların uygulanmasını sağlamak üzere ortaya çıkarılmıştır.^[104]

Hindistan'da uygulanmakta olan mevzuatın lâik bir yapı olmasının da ihtilaflı bir konu olmasıyla nedeniyle lâikliğin Hindistan'daki varlığı tartışmalı bir konudur. Hindistan'da uygulanmakta olan bu çok hukuklu yapıyı savunmakta olan kişilere göre Hint müslümanları diğerlerine göre farklı bir kültürel yapıya sahiptir ve bu uygulama onların istediği hukuk yapısına uymaktadır. Bu yapının lâik/seküler bir yapı olduğunu iddia edenlere göre her bir Hindistan vatandaşına aynı yasaların uygulanması onların dinsel istemlerine riayetsizlik ve Hindu çoğunluğun kendi yasal yapılarını onlara dayatması sonucunu getirebilecektir. Bu çoklu hukuksal yapıya karşı olanlara göre şeriat hukuku ve dinsel kaynaklı yasalar Hint vatandaşlarının yasa önünde eşit olması ilkesini ihlâl etmekte ve müslüman kadınlarının bir ayrımcılığa maruz kalmasına neden olmaktadır ve bu nedenle Hindistan devlet ve din işlerinin ayrılmasına yönelmelidir.

• İsviçre- İsviçre kantonlardan oluşan federal bir devlet olduğundan federal düzeyde lâik bir devlet olup, 26 kantonun 24 tanesi Katolik Kilisesini veya İsviçre Reform Kilisesini desteklemektedir.

Ayrıca bakınız: Lübnan'da Lâiklik

• Lübnan -1920 Ulusal Pakt maddeleri uyarınca belirli yüksek devlet mevkileri; belirli dinlere göre tahsis edildi:

• Cumhurbaşkanı, Maruni Hıristiyan olmalıdır;
• Cumhuriyetin Başbakanı, Sünni Müslüman olmalıdır;
• Ulusal Meclis Başkanı, Şii Müslüman olmalıdır;
• Parlamento Vekil Sözcüsü ve Başbakan vekili Yunan Ortodoks olmalıdır;
• Genel Kurmay Başkanı, Dürzi olmalıdır.

• Malezya – Malezya Anayasasının 3. Maddesinde İslam’ın devletin resmi dini olduğu belirtilmiştir: "İslam, Federasyon’un dinidir; ancak, diğer dinler de Federasyon’un herhangi bir yerinde huzur ve uyum içinde uygulanabilir." 1956’da, 'İttifak Partisi' Reid Komisyonu’na Malezya Anayasası taslak bildirisi vermişti. Bildiride şu ifade bulunuyordu: "Malaya’nın dini İslam olmalıdır. Bu ilkenin izlenmesi, Müslüman olmayanların kendi dinlerini açıkça ifade etmeleri ve uygulamalarına bir engel teşkil edecek biçimde empoze edilmeyecek ve devletin lâik bir devlet olduğu anlamını ifade etmeyecektir."^[107] İslam'ın durumu bizim seküler özel sözleşmemizdir.^[108][109] Bu öneri, 1957 Malezya Federasyonu Anayasa Önerileri içinde, özellikle Madde 57 içinde teklif edildi. Federal anayasada İslam'ın Federasyon'un dini olması için öneri bulunuyordu.^[110] İngiltere Bankası Yöneticisi Cameron Cobbold'un başkanlığında toplanan Cobbold Komisyonu, 1962’de benzer bir ifadeyi belirtti: "…İslam’ın Federasyon için ulusal bir din olması hakkında hem fikiriz. Etkide lâik olacak (bu) önerinin Federasyon’da dinsel özgürlükleri hiçbir biçimde tehlikeye düşürmeyeceğinden eminiz."^[111] Aralık 1987’de, Üst Mahkeme’nin başkanı Malezya’yı lâik hukuka göre idare olunan bir ülke olarak tarif etti.^[112] 1980’lerin başlarında, başında Mahathir Mohammad’in bulunduğu hükümet, bürokraside biçimlendirilecek İslami değer ve ilkeleri,^[113] İslami dinsel eğitim (medrese)’in, tapınma yerlerinin ve İslami bankacılığın geliştirilmesini destekleyen finansal yardımları içeren bir resmi İslamizasyon programını yürürlüğe koydu. 1980’lerdeki Malezya hükümeti, İslami tabanlı Tabung Haji, Malezya İslami Gelişim Departmanı (JAKIM) ve Ulusal Fetva Konseyi gibi yasal tabanlı kuruluşların güçlerini genişletmeye yönelik uygulamalarda bulundu. Gerek halk içinde ve gerekse politik alanda, Malezya’nın lâik bir devlet mi yoksa teokratik bir devlet mi olduğu hakkında son zamanlarda çok fazla tartışma görülmektedir.^[114]
• Myanmar- Burma Anayasasının 19. Maddesi şunu belirtir: “Devlet, yurttaşlarının büyük bir kısmının sahip olduğu inanç olan Budizm’in özel konumunu tanımaktadır.” Madde 20; "Devlet, anayasanın Birlik (Myanmar)’te yürürlüğe konduğu tarihte Hıristiyanlığın, İslamın, Hinduluğun ve Animizm’in de varlığını tanımaktadır."^[115] Burma hükümeti, anayasasının 21. Maddesinde taahhüt edilen bir dinsel çoğulculuk ve hoşgörü politikasını sürdürmektedir. 1956’da, Burma’nın Endonezya’daki büyükelçisi U Mya Sein şu ifadede bulundu: "Burma Birliği’nin anayasası, her ne kadar halkın %90’ını tarafından benimsenen Budizm’i desteklediğini belirtmekteyse de lâik bir devletin özelliklerini sağlamaktadır."^[116] Budizm, Myanmar’da bir devlet dini olmasa da hükümet Budist din adamlarına finansal destek sağlamakta, okullarında Budist dualarını zorunlu bir uygulama olarak sürdürmekte ve zaman zaman popüler destek ve politik meşruiyet yarışı için Budist din adamları (Sangha)’ları himaye etmektedir.^[117]
• Norveç - Norveç, 21 Mayıs 2012'de anayasa değişikliğine giderek Devlet Kilisesi ibaresini anayasa metninden çıkarmıştır. Norveç Kilisesi, hükümetten ayrı bir yasal varlık edinmiş, Norveç Kralının Norveç Kilisesinin bir üyesi olması gerekmekte olup; Norveç Kilisesi diğer dinsel oluşumlardan farklı olarak özel bir kilise yasası ile düzenlenmiştir.^[118]
• Sri Lanka – Sri Lanka Anayasası’nda^[119] bir devlet dini belirtilmemiştir. Bununla birlikte, 2. Bölüm, 9. Maddede bulunan, “Sri Lanka Cumhuriyeti, Budizme en başta gelen bir yeri verecektir ve bu yüzden Buddha Sasana’nın korunması ve teşvik edilmesi bir görevdir.” İfadesi lâiklik bakımından Sri Lanka’yı çelişkili bir duruma getirmektedir. 2004’te, Jathika Hela Urumaya, sonuç olarak Sri Lanka Üst Mahkemesi (Anayasa Mahkemesi) tarafından ret edilen Budizm’in bir devlet dini olarak açıkça ifade edilmesi için bir anayasa değişikliği yapılması önerisini verdi.^[120]
• Tayland- 2007 Tayland Anayasası 9. Kısım’da şu ifade bulunmaktadır: “Kral bir Budisttir ve dinleri desteklemektedir.” Kısım 79 bir başka ilişkili ifade içermektedir: “Devlet, Thai’erin büyük bir kısmı tarafından uzun bir zamandan bu yana benimsenmiş olan Budizm’i ve diğer dinleri destekler ve korur, tüm dinlerin takipçileri arasındaki uyum ve iyi anlayışı ilerletir ve dinsel ilkelerin erdem oluşturma ve hayat kalitesini yükseltmeleri için teşvik eder.”^[121] Birleşik Devletler Devlet Departmanı tarafından, Budizme sağlanan bu devlet desteği ‘Tayland’ın de facto resmi dini’ olarak değerlendirilmiştir. Daha belirgin bir Budizm referansının yer alması Budistler tarafından istenmekteyse de hükümet bu istemleri ret etmektedir.^[120] Academics and legal experts have argued that Thailand is a secular state as provisions in its penal code are generally irreligious by nature.^[122]

Ayrıca bakınız

• Laiklik
• Laik ahlak
• Laik eğitim
• Laik hukuk
• Almanya'da laiklik
• Amerika Birleşik Devletleri'nde laiklik
• Birleşik Krallık'da laiklik
• Fransa'da laiklik
• Hindistan'da laiklik
• İran'da laiklik
• Japonya'da laiklik
• Lübnan'da laiklik
• Mısır'da laiklik
• Pakistan'da laiklik
• Türkiye'de laiklik
• Devlet dini
• Doğal din
• Teokrasi
• Aydınlanma Çağı
• Reformasyon
• İngiliz reformasyonu
• Sekülerizm

Kaynakça

Konu hakkındaki yazılı kaynaklar

• Temperman, Jeroen, State Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance, BRILL, 2010, ISBN 9004181482