Sovyetler Birliği'nde Kırım Tatarları

Numan Çelebicihan.

1939 nüfus sayımına göre Kırım bölgelerindeki nüfus içindeki Kırım Tatarlarının oranı.

İki kez Sovyetler Birliği Kahramanı ilan edilen Kırım Tatarı Ahmet Han Sultan.

2 Ekim 1917'de Kırım Tatarları Kırım Halk Cumhuriyeti adıyla özerkliğini ilan etti. Özerkliğin ilan edilmesindeki süreçte Numan Çelebicihan liderliğindeki Milli Fırka etkin rol oynadı. 11 Ocak'ta tüm yarımadanın kontrolünü ele geçirmeye çalışan Kırım Halk Cumhuriyeti hükûmetine bağlı askeri birlikler Sivastopol'a saldırdı, ancak komünist deniz garnizonuna bağlı Kızıl Ordu birimleri Kırım Halk Cumhuriyeti birliklerini 12 ve 13 Ocak'ta mağlup etti. 14 Ocak tarihinde Sivastopol Kızıl Muhafız müfrezesi ve Karadeniz Filosu denizcileri, birlikleri Simferopol'dan çıkardı. Çelebicihan gözaltına alındı ​​ve 23 Şubat'ta devrimci denizciler tarafından yargılanmadan öldürüldü ve cesedi denize atıldı.[1] Kırım Tatarları marşı olan Ant Etkenmen'in şair ve yazarı olarak da bilinen Çelebicihan'ın öldürülmesi Kırım Tatar entelijansiyasını derinden etkiledi.[2]

Almanya birliklerinin 25 Haziran 1918'de Kırım'a gelmesiyle birlikte, işgal makamları tarafından kontrol edilen bir hûkümet olan Süleyman Sülkeviç önderliğinde Kırım Bölgesel Hükûmeti kuruldu. Nisan 1919'da Ukrayna Kızıl Ordusu birimleri Kırım'ı girdi Beyaz Ordu ile birlikte İngiliz-Fransız işgalcileri buradan kovdu. Ardından Kırım Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Komünistşer Wrangel Ordusu'nun kalıntılarına karşı Kırım'da kızıl terör kampanyası başlattı.

1921'de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir parçası olarak Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.[3] Rusya SFSC Milliyetler Halk Komiserliği'nin “Kırım Cumhuriyeti'nin ilanı hakkında” adlı kararnamesi, "Kırım Tatarlarının çıkarlarını göz önünde bulundurarak, uluslararası ve siyasi uzlaşma amacıyla kendilerine siyasi bir imtiyaz olarak dikkate alınarak otonom cumhuriyet statüsünün verildiğini" belirtti. Kırım ÖSSC Anayasası, Kırım Tatarlarının çok geniş haklara sahip oldukları özerkliği verdi. Kırım Tatarcası devlet dili olarak belirlendi. Bazı durumlarda yerel yasalar Rusya SFSC yasalarına göre öncelik kazandı. Oy hakkı, o zamanlar Kırım nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Kırım Tatarlarının yasama organlarının oluşumunu kontrol etmesine izin verdi.[4]

1921'deki mahsul başarısızlığı sonucu meydana gelen 1921-1922 Sovyet Kıtlığı, askeri tarımın çökmesiyle birlikte Kırım'da yaygın kıtlığa neden oldu. Yarımadadaki kıtlık, 1921 sonbaharından 1923 baharına kadar sürdü. Kitlesel ölümlerin başlamasıyla, Kırım ÖSSC hükûmeti açlıkla mücadele için ciddi önlemler aldı. Tahıl hasatı yapmayan ve çok sayıda uzun süre saklanan ürüne sahip olmayan Kırım Tatarları arasındaki büyük ölüm oranları, Moskova'yı felaketle mücadeleyi yoğunlaştırmaya zorladı. Ülkenin çeşitli bölgelerinden ve yurt dışından Kırım'a yiyecek gönderildi. Bu yiyecek desteği açlığın şiddetini azalttı ve binlerce insanı ölümden kurtardı. Ölenlerin büyük bir kısmı etnik olarak kırsallarda yaşayan Kırım Tatarları oldu.

1939 nüfus sayımına göre Kırım'da 218.179 Kırım Tatarı yaşıyordu. Bu oran yarımada nüfusunun %19.4'üne denk gelmekteydi.[5] Öte yandan 1939'da Kırım Tatarları Ulusal Hareketi verilerine göre ise Kırım'da 513.245 Kırım Tatarı, yani resmi verilere göre neredeyse iki kat daha fazla Kırım Tatarı yaşamaktaydı.[6]

İşgalin ardından Naziler Kırım'daki partizanlarla savaşmak için yerel sakinlerden oluşan işbirlikçi silahlı gruplar oluşturdu. Partizan hareketi çoğunlukla nüfusun çoğunluğu Kırım Tatarları olan Kırım'ın ormanlık dağlık kısmını kapsıyordu. Shutsmanshaft bünyesinde "Yerel polis" olarak düzenlenen işbirlikçi Kırım Tatarları Nazi yetkilileri tarafından ölüm kamplarının muhafızları olarak da kullanıldı. En bilinen toplama kampı, söz konusu topraklardaki devlet çiftliğinin aynı adını taşıyan Kızıl isimli kamptı. Çeşitli tahminlere göre toplamda 3.5 bine kadar Kırım Tatarı Naziler tarafında savaştı. Kırım Wehrmacht grubunun Kızıl Ordu tarafından yenilmesinden sonra, arda kalan silahlı Kırım Tatar işbirlikçileri Nazi birlikleri ile birlikte Kırım'dan çekildi ve Tatar SS dağ alayı kuruldu.

Sudak'da yer alan Kırım Tatar Sürgünü'nü anma anıtı.

11 Mayıs 1944 tarihli kararname uyarınca Kırım Tatarlarının işgalcilere destek vermesi ve pek çok kişinin ölümünden sorumlu olması gerekçesiyle Kırım'dan tahliye edilmesine karar verildi.[10] 18-20 Mayıs 1944'te Kırım Tatarlarını ve Haziran ayında diğer Kırım halklarını sınır dışı etmek için bir operasyon gerçekleştirildi. Resmi olarak, 1941'de Kırım Tatarlarının Kızıl Ordu'dan kitlesel olarak terk edilmesi (yaklaşık 20 bin kişi sayısı), Nazi birliklerinin bu kişilerce coşkuyla karşılanması ve Kırım Tatarlarının Nazilere bağlı ordu, polis ve jandarma birliklerinde aktif katılımı gerekçe gösterildi.[11]

Resmi rakamlara göre toplamda 183.155 Kırım Tatarı Kırım'dan çıkarıldı. 60'lı ve 70'li yıllarda bilgi toplayan ve sayımlar yapan Kırım Tatarları Ulusal Hareketi'ne göre 423.100 kişi (%89.2 kadın ve çocuk) sürgün edildi[12] ve bu sayının 110.000'i ilk bir buçuk yıl içerisinde öldü.[13]

1956'ya kadar olan 12 yıl boyunca, Kırım Tatarları özel yerleşimciler statüsüne sahipti, hakları üzerinde çeşitli kısıtlamalar mevcuttu ve özellikle özel yerleşim alanlarını gönüllü olarak terk etmeleri yasaklandı. Kaçışa eşdeğer olan özel yerleşim alanından izinsiz ayrılma, 25 yıllık çalışma cezasıyla sonuçlanıyordu. Tüm özel göçmenler tescil edildi ve komutanın ofislerine kaydolmaları gerekiyordu.[14]

Destalinizasyon sonrası süreçte 18 Nisan 1956'da Sovyetler Birliği Yüksek Sovyeti Başkanlığı “Büyük Vatanseverlik Savaşı sırasında tahliye edilen Kırım Tatarları, Balkarlar, Türkler, Kürtler, Hemşinler ve ailelerinin üyeleri üzerindeki kısıtlamaların kaldırılması hakkında” bir karar yayınladı.[15][16] Bu kararname, 1944'ten 1956'ya kadar özel yerleşimci statüsüne sahip olan Kırım Tatarlarını, geri kalan Sovyet vatandaşlarının haklarıyla eşitledi, ancak Kırım'a dönmeleri halen yasaktı. Kararname, "bu kararnamenin birinci maddesinde sayılan kişilerden özel uzlaşma ile ilgili kısıtlamaların kaldırılmasının, tahliye sırasında el konulan mülklerin iadesini gerektirmediğini ve tahliye edildikleri yerlere dönme haklarının olmadığını" ifade etti.

5 Eylül 1967'de Yüksek Sovyet Başkanlığı “Kırım'da Yaşayan Tatar Milliyeti Vatandaşları Hakkında” adlı kararnameyi çıkardı. Kararname yerel basında ve Yüksek Sovyet resmi yayınında yayınlandı. Belgenin önsözü, “Kırım'ın 1944'te faşist işgalden kurtarılmasından sonra, Kırım'da yaşayan Tatarların belirli bir bölümünün Alman işgalcileri ile aktif işbirliği gerçeklerinin, Kırım'ın tüm Tatar nüfusu ile makul olmayan bir şekilde ilişkilendirildiğini” belirtti. Kararname, “Kırım'da yaşayan Tatar milliyeti vatandaşları” na karşı kapsamlı suçlamalar içeren kısımda devlet organlarının kararlarını bozdu, ama aynı zamanda “Özbek ve diğer birlik cumhuriyetlerinin topraklarında kök saldıklarını” belirtti.[16]

11 Temmuz 1990'da Sovyetler Birliği Bakanlar Kurulu, 666 sayılı "Kırım Tatarlarının Kırım bölgesine geri dönmesiyle ilgili sorunların çözülmesi için öncelikli tedbirler" hakkında kararnameyi yayınladı.[17]