Orta, Çankırı

1999 yılında R. Matthews başkanlığında Paflagonya ve TAY Projesi kapsamında gerçekleştirilen yüzey araştırmaları sırasında Orta ilçesine bağlı Salur köyünde Alt, Epipaleolitik ve Orta Paleolitik döneme ait aletler, olası Neolitik ve Kalkolitik malzeme ve Son Tunç Çağı'na ait Frig çanak çömleği bulunmuştur. Ayrıca höyüğün yanındaki tarlada İlk Tunç Çağı'na ait çanak, çömlek ve bronz parçalara rastlanmıştır. Orta ilçesi ile Yaylakent beldesi arasında henüz açılmamış üç adet höyük bulunmaktadır. Bu höyükler açıldığında ilçenin tarihi daha da belirginleşecektir. Çankırı İl sınırları içinde Prof.Dr.İbrahim Tunç Sipahi ve Prof.Dr.Tayfun Yıldırım tarafından yürütülen yüzey araştırmaları sırasında çok sayıda Eski Tunç Çağı, Hitit Çağı ve Demir Çağı'na tarihlenen höyükler tespit edilmiştir.

Bulunan el aletleri bölgede insanın yaşadığını, çanak-çömlek ise bölgenin insanlar tarafından iskan edildiğini , Paleolitik/Epipaleolitik Çağ (Eski Taş/Yontma Taş) günümüzden 10.000 yıl öncesini, Neolitik Çağ (Yeni Taş/Cilalı Taş Çağı) 10.000 yıl önce başlayan bir evreyi, Kalkolitik Çağ (Bakır Taş Çağı) MÖ 5000-3000 , İlk Tunç Çağı MÖ 3000-2000 yıllarını ifade etmektedir.

Anadolu’da merkezi devlet yönetimini kuran ve idari arşiv anlayışını başlatan Hititler’in yazılı belgeleri (Hitit Tabletleri) ile birlikte ilçe tarihi belirginleşmeye başlar. Hitit Çağına ait küp mezarlar, mimari kalıntılar tespit edilmiştir. Kalfat köyü yaylasındaki Kaya Kalesi, kalıntılar ve Çankırı Kültür Müdürlüğü önünde bulunan aslan heykelleri bu döneme ait buluntulardır. İlçede yapılan inşaat hafriyatları sırasında su kanallarına, ev temellerine ve toplu halde insan iskeletlerine rastlanmıştır. Sakaeli ve Yenice köylerinde bulunan Paflagonya Dönemi'ne ait olduğu ileri sürülen inler, Hüyükköy'de bulunan yer altı kenti, Karaağaç köyü yaylasında bulunan Ören Şehri Harabeleri, Doğanlar köyünde bulunan kaya resimleri, Kayılar köyü arazisi içinde bulunan Kartal Kayası, Sakaeli köyü arazisinde bulunan Pehlivanoğlu Dağı Harabeleri, ilçedeki diğer tarihi eserlerdir. İlçe merkezinin doğusunda Devrez Vadisi'nde Kurşunlu ilçe sınırında MÖ 1500 yılına tarihlenen Hitit Kalesi de bölgede yerleşik düzene geçişin oldukça eskilere dayandığını göstermektedir.

Şu ana kadar yazılı bilgilere ulaşılamamış olup ilçenin tarihi akış seyrinin Orta Karadeniz, İç Anadolu yörelerinden özellikle Çankırı, Bolu, Kastamonu, Ankara, Çorum, Karabük hatta Sinop illeri ile paralellik gösterdiği dikkate alınmalıdır.

Hititler'in MÖ 1650-1450 yıllarında var olan Eski ve Yeni Krallık dönemleri henüz netleşmemiştir. Bu dönemde Hititler'in doğuda bulunan Mittaniler ile uğraştıkları ve MÖ 1295'te Mısır ile yapılan Kadeş Savaşı sonrası Anadolu'da ilk birliği sağlayan Hitit Krallığı'nın çökmeye yüz tuttuğu görülür. Hitit topraklarının bir kısmı Frig eğemenliğine girmiş, İskitler ve Medler, MÖ 612'de birleşerek Asur Devleti'ne son vermişlerdir. Anadolu'nun büyük bir kısmını ellerine geçirmişler ve Lidya ile komşu olmuşlardır. MÖ 585 yılında Medler ve Lidyalılar karşı karşıya gelmişler, Kızılırmak sınır olmak üzere anlaşmışlardır. Doğuda bulunan Persler, MÖ 546'da Medler'le savaşmış ve topraklarını kendi egemenlikleri altına almışlardır. Tüm Anadolu, Pers eğemenliği altına girmiştir. MÖ 334-331 yılları arasında Persler'e karşı savaşan Makedonya hükümdarı Büyük İskender, Anadolu topraklarını egemenliği altına aldı. MÖ 232'de İskender’in ölümü üzerine Anadolu’da karışıklıklar meydana geldi ve Galatlar (Keltler) bölgeyi işgal ettiler. Üç kabile halinde yaşadılar daha sonraları Romalılar'a tabi oldular. MÖ 2. yüzyılda bölge, Roma hakimiyetine girdi ve M.S. 395 yılına kadar böyle devam etti ve imparatorluk Doğu Roma (Bizans) ve Batı Roma olarak ikiye ayrıldı. Bölge hakimiyeti Doğu Roma'nın eline geçti ve 1071 yılında Alp Arslan’ın Malazgirt Savaşı'nı kazanıp Anadolu kapılarını Türkler'e açmasına kadar bu durum devam etti.

İlçenin Kayılar, Salur, Büğdüz, Yuva gibi köylerinin ve Dodurga gibi beldelerinin adlarından Türk boylarının buralara yerleştikleri anlaşılmaktadır. Danişmendliler, Çandarlı ailesi ve Osmanlı İmparatorluğu, burada yaşamış Türklerdir.

Orta ilçesinin bilinen ilk adı Kari Pazar'dır. Eski tapu kayıtlarında Şer-i mahkeme ilamlarında Kari Pazar naibine hitabı kullanılmıştır. Karinin sözlük anlamı; okuyan, inceleyen, Kur’an'ı kaidesine göre okumasını bilen kişidir. Kari Pazar ise Kur’an okuyanların toplantı yeri manasına gelir. Şimdiki İmam-Hatip Lisesi'nin doğu kısmında bir medrese ve caminin olduğu, burada Arapça, Farsça, Kur’an ve dini ilimler okutulduğu söylenmekle birlikte adı geçen yerde bir türbenin (Osman Dede) olduğu ve türbenin yanında caminin ve medresenin temellerinin hala var olduğu bilinmektedir. Bu medrese ve caminin yanında eskiden halk pazarı kurulurmuş. İlçenin adı halk dilinde Kari Pazar yerine Kara Pazar olarak kullanılmaya başlamıştır. Daha sonra bilinmeyen bir tarihte ismi değiştirilip, ilçe, ilçeye bağlı olan köylerin ortalık bir yerinde olduğundan Orta adıyla anılmaya başlanmıştır. Gerçekten de ilçenin yerleşim alanı, köylerin ve beldelerin konumuna göre ortada bir yerdedir.