Dutlu, Şavşat

Bugün Dutlu adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Surevani’dir. Bu ad Gürcüceden (სურევანი) Türkçeye Surevan olarak geçmiştir. Nitekim Muvahhid Zeki, 1927’de yayımlanan Osmanlıca Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye kitabında, o tarihte adı değişmiş olan köyün eski adını Surevan (سورهوان) biçiminde yazmıştır.[2] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda bölgeye egemen olan Ruslar da köyün adını Surevan (Суреван) olarak kaydetmişlerdir.[3] Gürcücede Svirevani (სვირევანი) olarak da bilinen köyün adı Türkçe Sürevan biçiminde de yazılmaktadır.[1][4] Köyün eski adının kökeni ve anlamı hakkında belli başlı kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır.

Surevani'de kilise kalıntılarının bulunduğu yerin uzaktan görünümü. Fotoğraf: Niko Marr, 1904. Fotoğraf Marr'ın 1904 tarihli gezisinin notları olan Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (1911; Petersburg, Rusça; Gürcüce baskısı 2015, Batum) adlı kitaptan alınmıştır.

Tao-Klarceti’nin bir parçası olan tarihsel Şavşeti bölgesinde yer alan Surevani’nin kuruluşuna dair yazılı kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte köydeki eski kiliselerin varlığı buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir.[5] Erken ortaçağda Gürcü Krallığı’nın hakim olduğu bölgede yer alan Surevani, 16. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin bir parçası haline geldi. Uzun süre Osmanlı hakimiyeti altında kalan köyü 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Bu savaştan yaklaşık on yıl sonra, 1886 tarihinde yapılan nüfus sayımında Surevani’de 72 hanede 453 kişi yaşıyordu. Artvin sancağının (okrug) Şavşat-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlı olan köyün nüfusunun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Köy bu tarihte Gudalidze, Davitidze, Cvarishevi, Parnuhi ve Çakvelta mahallelerinden oluşuyordu. 20. yüzyılın başlarında aynı idari konuma sahip olan Surevani'nin nüfusu biraz artmış, 584 kişiye ulaşmıştı.[3][6]

Surevani köyünde eski çeşme. Fotoğraf: Niko Marr, 1904. Fotoğraf Marr'ın 1904 tarihli gezisinin notları olan Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (1911; Petersburg, Rusça; Gürcüce baskısı 2015, Batum) adlı kitaptan alınmıştır.

1904 yılında bölgeyi gezen Niko Mari, 951 tarihli Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı elyazmasında adı geçen Mere Kadınlar Manastırı’nı bulmak için Surevani’yi gitmiştir. Bu amaçla köyü dolaşmış olan Niko Mari, o tarihte köyün altı mahalleden oluştuğunu yazar. Bu mahallelerden biri merkez mahallesi, yani Surevani mahallesiydi ve burası İmerhevi nahiyesinin idari merkeziydi. Diğer mahalleler Daviteti ile Parnuhi köyün batı kısmında, yüksek mahalde yer alıyordu. Kutaleti ile Cvarishevi ise, aşağıda yol kıyısında bulunuyordu. Çakvelta da yüksek bir tepedeydi. Surevani köyü bu bölgede Gürcü dilinin en iyi korunduğu köylerden biriydi. Bununla birlikte Gürcüce konuşanlar Türkçe kelimeler kullanıyorlardı.[7]

I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Surevani bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti kuvvetleri de Artvin ve Ardahan bölgeleri ile geçici olarak da Batum'u fiilen ele geçirdi. Sovyet yönetimiyle 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Surevani'nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı.[8]

Surevani'deki kilise kalıntıları. Fotoğraf: Niko Marr, 1904. Fotoğraf Marr'ın 1904 tarihli gezisinin notları olan Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (1911; Petersburg, Rusça; Gürcüce baskısı 2015, Batum) adlı kitaptan alınmıştır.

Surevani köyünün adı 1925 yılında Tutlu (sonradan Dutlu) olarak değiştirildi. Ertesi yılki nüfus tahririne göre köyde, 97 hanede 726 kişi yaşıyordu. Bu tarihte Dutlu köyü Şavşat kazasına bağlı İmerhev nahiyesinin idari merkeziydi.[4]

Bugünkü Dutlu köyünde iki kilisenin varlığı bilinmektedir. Bir köy kilisesi olan Surevani Kilisesi, köyün doğusunda kayalık bir tepede yer alır. Tek nefli bir kilise olan bu yapıdan günümüze sadece yıkıntıları kalmıştır. İkinci kilise de bir köy kilisesidir ve bugünkü Dutlu köyü sınırları içinde kalan terk edilmiş Paruhi köyüne aittir. Dutlu köyünün kuzeybatı kısmında, küçük bir tepede bulunan kilise tamamen yıkılmıştır. Kilisenin duvar resimleriyle bezenmiş olduğu yıkıntılardaki izlerinden anlaşılmaktadır.[5]

Niko Mari’nin verdiği bilgiye göre Surevani Kilisesi evlerden uzak, İmerhevi tarafından bakılınca kayalık bir tepede yer alıyordu. Kilisenin olduğu yerden İmerhevi çok aşağıda bir yerde görünüyordu. Kilise doğu yönünde değil, bulunduğu tepenin konumundan dolayı kuzeydoğu yönünde yerleştirilmişti. Kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzun bir yapı olan kilise dikdörtgen plana sahipti ve uzun kenarı yaklaşık 10 metre, kısa kenarı ise 6 metreydi. O tarihte de yıkık durumda olan kilisenin daha çok kuzey duvarı zarar görmüştü. Kilisenin çatı örtüsü de yıkıktı. Buna rağmen Niko Mari o gezisi sırasında İmerhevi tipi kiliseler arasında en iyi durumda olan kilisenin Surevani Kilisesi olduğunu yazar.[9]