Büyük Kulüp

1 Aralık 1881'de başlanan girişimlerin ve 90 kadar üye adayının sağlanmış olmasının ardından,[2] 5 Mart 1882'de, Birleşik Krallık'ın İstanbul'daki büyükelçiliğinde görevli Alfred Sandison'ın elçilikteki odasında Sandison'ın başkanlığında toplanan 30 kişi, Beyoğlu'nda yeni bir kulüp kurmak için bir toplantı gerçekleştirdi.[3] Toplantıda; Sandison, Graziani, Wrench, Mavrogordato, Testa, Collobiano, Vigoureux, Wallace ve Bertrand'dan meydana gelen 9 kişilik bir hazırlık komitesi oluşturularak Cercle a'Pera isimli kulübün kuruluşu gerçekleştirildi.[2][4][5] 19 Mart günü, Testa'nın girişimiyle Almanya elçiliği binasında düzenlenen genel kurul toplantısında tüzük görüşmeleri gerçekleştirilirken kulüp için "Cercle d'Orient" adı benimsendi ve yıllık faaliyetlerin 1 Kasım'da başlaması kararlaştırıldı.[6] Sosyal bir kulüp amacında olan Cercle d'Orient; üyelerine toplanma, yemek, oyun ve okuma gibi çeşitli faaliyetler sunacaktı.[7] 27 Mart'ta yine aynı yerde gerçekleştirilen genel kurul toplantısında tüzüğün son kısımları görüşüldü ve tüzük onaylandı.[8] Toplantıda yeni bir hazırlık komitesi seçilirken, başkanlığına ise İran büyükelçisi Muhsin Han seçilmişti.[9] Kulübün kurucu listesi ise 78 kişiden meydana gelmekteydi.[10] Kuruluşundan 1907 yılına kadar dernek üyesi kişilerin sayısı 625'e ulaştı ve bu üyelerin %11,5'ini Osmanlı tebaasındaki kişiler, kalan kısmını ise çeşitli ülkelerin vatandaşları oluşturmaktaydı.[11]

Komitenin seçilmesi sonrasında dernek binası için arama girişimlerine başlanıldı ve Abraham Paşa'nın İstiklal Caddesi'nde bulunan arsasına yapılacak binaya yerleşilmesi kararlaştırıldı.[12] Binanın yapımı tamamlanana kadar, Temmuz 1882'den itibaren Hôtel d'Angleterre'nin tahsis ettiği salonlar kullanılmaya başlandı.[12] Alexandre Vallaury'nin tasarladığı bina, 5 Aralık 1883'te gerçekleştirilen açılış töreniyle hizmete girdi ve binanın bir kısmı kulüp tarafından kiralanarak kullanılmaya başlandı.[12] Her yıl 1 Kasım'da faaliyete geçen kulüp, 30 Mayıs'ta faaliyetlerini durdurmaktaydı.[13] Bir başkan, iki başkan yardımcısı ve dokuz yardımcı üyenin oluşturduğu bir komite tarafından yönetilen kulübün bu komitesi, üyeler arasında yapılacak gizli seçimle belirlenmekteydi.[12] Kulübün resmî dili ise Fransızcaydı.[12] Kulüp, kuruluşundan itibaren haghangi bir siyasi faaliyette bulunmama ilkesini benimsemişti.[14] 1890'ların başında kulüp bünyesinde bir de kütüphane kuruldu.[15]

1891-1897 arasında Aleksandr Nelidov, 1897-1898 yıllarında Paul Cambon, 1898-1900 arasında Alberto Pansa, 1900-1906 arasında Franz Alfred Heinrich Graf von Calice, 1906-1912 arasında ise Adolf Marschall von Bieberstein kulüp başkanı olarak görev yaptı.[12]

23 Temmuz 1908'de ilan edilen İkinci Meşrutiyet sonrasında, II. Abdülhamid döneminde üye olan bazı kişilerin kulüp üyeliğinden ayrılmasına, bu da üye sayısının ve kulüp gelirinin düşmesine neden oldu.[16] Bu dönemde, maddi açığın kapatılması için çeşitli ekonomik önlemler alındı.[17] Aralık 1911'de gerçekleştirilen olağanüstü kongre toplantısında; üye sayısı 250'nin altında kaldıkça, yeni adaylar arasından seçme hakkının komite ile, kongrenin üç yıl için seçeceği altı üyeden oluşan bir balotaj heyetine ait olması kararlaştırıldı.[18] Bu sıralarda patlak veren Trablusgarp Savaşı ve Balkan Savaşları da kulübün sorunlu dönem geçirmesinde etkili olmuştu.[18]

Kulüp başkanı von Bieberstein'ın 13 Haziran 1912'de görevinden istifa etmesi sonrasında yıl sonuna kadar vekaleten Mahmud Muhtar Paşa başkanlık yaparken, yıl sonunda gerçeleştirilen kongrede başkanlığa Hans Freiherr von Wangenheim seçildi.[19] 1882-1907 arasında kulübe üye olan 570 üyenin 52'si (%9,12) Osmanlı tebaasına mensupken, 1908-1918 yılları arasında üye olan 458 üyenin 129'u (%28,2) Osmanlı tebaasına mensuptu.[19] Nisan 1909'da gerçekleşen 31 Mart Vakası'nın bastırılması sonrasında İttihat ve Terakki mensuplarının kulübe üyeliği hız kazandı.[20] 1914'te Türkçülük akımının ülkede yaygınlaşmaya başlamasıyla, kulübü de Türkleştirme çabasına girişildi ve devletin üst düzey makamlarında görev yapan isimlerin kulübe yoğun katılımı gerçekleşti.[21] Devletin I. Dünya Savaşı'na katılması sonrasında, bu tür derneklerin devlet tarafından tam olarak kontrol altına alınmasına yönelik bir kanun çıkartıldı ve bu kanun doğrultusunda, Beyoğlu Mutasarrıflığının 28 Kasım 1934 tarihli yazısıyla kulüpten, tüzüğünün ve yönetim kurulunun bildirilmesi istendi.[21] Bu istekle birlikte kulüp tüzüğü ilk defa Türkçeye çevrildi.[22] Ağustos 1915'te kulüp başkanlığına ilk kez Osmanlı tebaasından birisi, Said Halim Paşa seçildi.[23] Başkanlık değişimi sonrasında üye olan kişi sayısında bir ivmelenme görüldü.[23] O yıl üye sayısı 250'yi aşmıştı.[24]

22 Mayıs 1916'da, Yeniköy'de yalnızca yazları faaliyet gösterecek Cercle du Bosphore (Boğaziçi Kulübü) kuruldu.[24] 1918'de, I. Dünya Savaşı'nın kaybedilmesi sonrasında İttihat ve Terakki ile bağlantısı olan kulüp üyelerinin bir kısmı üyelikten çekilmeye başladı.[24] 25 Kasım 1918'deki son oturumuna başkanlık ettikten sonra görev süresi dolan Said Halim Paşa'nın yerine başkanlığa Mustafa Reşid Paşa gelirken, daha önce İttihat ve Terakki ile bağlantısı olduğundan kulübe katılamamış kişilerin üyelik başvuruları gerçekleşti.[24] Dönem itibarıyla kulüp bünyesinde siyasi içerikli görüşmeler yaşanmaya başlaması sonrasında üyeler, yönetim kurulu tarafından, kulüp bünyesinde herhangi bir siyasi faaliyet gerçekleştirilmesinin yasak olduğu konusunda uyarılmıştı.[25] Mart 1920'de, ülkedeki yabancı subayların tamamının üyelikten yararlanmalarını sağlayacak bir madde tüzüğe dahil oldu.[26] 1921 sonlarında Mustafa Reşid Paşa'nın Londra'ya gidecek olması üzerine başkanlıktan istifa etmesiyle birlikte, yeni başkan seçimi için Kurtuluş Savaşı'nın sona ermesinin beklenmesi ve başkanlığı vekaleten Hans Freiherr von Wangenheim'ın sürdürmesi kararlaştırıldı.[26] 10 Aralık 1921 tarihli toplantıya göre kulübün toplam üye sayısı 225'ti.[24] Ekim 1922'de ateşkes ilan edilip savaşın sona ermesinin ardından, 9 Aralık 1922'de gerçekleştirilen genel kurulda başkanlığa Maurice Pellé seçildi.[27]

1923-1936 yılları arasında kulübe kayıt olan 414 kişinin 92'si (%22,2) Türk vatandaşıydı.[28] 12 Aralık 1924'teki genel kurul toplantısında, tüzüğün ilk maddesi genişletilerek derneğin amacı daha ayrıntılı açıklanırken, onuncu maddede yapılan değişiklikle de sadece başvurularıyla kulüp üyesi olabilecek makam sahibi Türklerin kapsamı genişletildi.[28] Başkentin Ankara'ya taşınmış olması sebebiyle üye yabancı diplomat ve devlet görevlilerin sayısında azalma yaşanmaya başladı.[29] 1924'te başkanlığa Gustaf Oscar Wallenberg seçilirken Aralık 1926'da başkan yardımcılığına seçilen Mehmed Şükrü Bey (Kaya), 1928'deki seçimlerde başkanlığa geldi ve bu sayede Türkiye hükûmetinin kulüp üzerindeki etkisi arttı.[30] 1926'da belediye ile anlaşmaya varılıp kulübe "özel ev" statüsü verildi ve vergi vermemeye başladı.[31] 1930'da alınan kararla toplantı tutanaklarının Fransızcaya ek olarak Türkçe yazılmasına da başlandı.[31] Aralık 1931'deki seçimlerde Mehmed Şükrü Bey tekrar başkanlığa seçildi.[32] 1920'lerin sonundan itibaren kulüp maddi bakımdan sorunlar yaşarken üye sayısında da düşüş gözlemlendi ve 1933 itibarıyla toplam üye sayısı 123'e indi.[33]

Kulüp üye sayısını arttırmaya çalışırken, kullanılan bina 400'den fazla üyeyi kaldıracak büyüklükte değildi.[34] Mart 1932'de, İstanbul Kulübü'nün yönetimi tarafından bir birleşme talebinde bulunuldu; ancak bu talep üyeler tarafından reddedildi.[35] 1936'da dernek başkanlığına Cemil Topuzlu seçildi.[34] 1940'ların başında başkanlığa Fethi Okyar gelirken, 1943 itibarıyla üye sayısı 172'ye yükseldi.[36]

4 Nisan 1943'te başkan yardımcısı Lütfi Kırdar, Anadolu Kulübü ile birleşme girişiminin başlatıldığını açıklasa da girişim sonuçsuz kaldı.[37] 28 Kasım 1943'te Okyar'ın vefatı sonrasında yeni bir başkanın seçilmesi gündeme geldi.[37] Lütfi Kırdar, 12 Aralık 1943'teki genel kurulda kulüp başkanlığı için, kulüp üyesi olmayan Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu'nu önerdi, 9 Ocak 1944'te yapılan kongrede de başkanlığa Menemencioğlu seçildi.[38] 23 Nisan günü gerçekleştirilen olağanüstü kongrede derneğin adı Büyük Kulüp olarak değiştirildi; ancak Cercle d'Orient ismi de kullanılmaya devam etti.[39] Aynı kongrede, tüzükte birtakım değişiklikler de yapıldı. Kulüp üyelerinin eşlerinin de istedikleri takdirde kulübe kabul edilmesinin önü açıldı.[39] 25 Nisan'da devam eden toplantıda da tüzükle alakalı küçük değişiklikler yapılırken, bir kez daha başkanlık seçimi oldu ve başkanlığa tekrar Menemencioğlu seçildi.[40] Menemencioğlu'nun Fransa büyükelçiliğine atanması sonrasında, 6 Aralık 1944'te başkanlıktan istifa etti ve yerine Necmettin Sadak getirildi.[41] 10 Mart 1945'teki genel kurul toplantısında kulübün adının Şehir Kulübü olarak değiştirilmesi teklif edildiyse de bu teklif kabul edilmedi.[41]

11 Şubat 1946'daki toplantıda; dışişleri bakanının fahri kulüp başkanı, İstanbul valisinin ise fahri başkan vekili olması yönünde bir tüzük değişikliğine gidildi.[41] 1947'de, Otel ve Lokantacı Birliğine katılım teklifine kulüp karşı çıktı.[42] 1953'te Saffet Baştımar başkanlığa geldi.[42] Kulüp tarafından yaz aylarında kullanılmak üzere Mayıs 1953'te Çatalçeşme'deki bir köşk, ertesi yıl ise Çiftehavuzlar'daki iki köşk kiralandı.[43] 1954 itibarıyla üye sayısı 350'ye ulaşmıştı.[44] 1955'te Tevfik Rüştü Aras kulüp başkanlığına seçildi.[42] Yaz aylarında kullanılan yerlere olan ilginin fazla olması sebebiyle 1955 yılında bir bina daha kiralandı.[43] 24 Mart 1958'deki kongreyle birlikte ise Mükerrem Sarol başkanlığa geldi.[42] 27 Mayıs 1960'taki askerî darbe sonrasında kulübün başkanı Sarol dahil bazı üyeleri yargılandığından üye sayısında ani bir düşüş yaşandı.[42] Aynı yıl başkanlığa Hüsnü Çakır geldi.[42] Çakır'ın 3 Ağustos 1960'taki vefatı sonrasında, başkan vekili Hamdi Açan başkanlığa seçildi.[44] 7 Mart 1965'te Ali Esat Birol yeni başkan oldu.[44] Yazlık binanın giderek popülerleşmesi sebebiyle merkez bina daha az kullanılmaya başlandı ve 1960'ların başından itibaren buradaki faaliyetlerde düşüş yaşandı.[45] Bu yıllarda, kulüp tüzüğündeki ilgili madde çıkarılarak kadınların da kulüp asli üyesi olmasının önü açıldı.[46] Şubat 1971'de Sahir Kurutluoğlu başkanlık makamına getirildi.[44] 22 Haziran 1975'teki genel kurul, kulüp tarihinde bir ilk olarak yazlık binada yapıldı.[46] 25 Ocak 1976'da gerçekleştirilen kongredeki seçimlerde ise Raif Dinçkök başkanlığa getirildi.[44]

Bu dönemde, kulüp merkezini Beyoğlu'ndaki binadan Çiftehavuzlar'daki binaya taşıma işleri hız kazandı.[47] 1978'de, Çiftehavuzlar'daki binanın içinde bulunduğu arazi kulüp tarafından satın alındı.[47] Aynı yıl, Çiftehavuzlar'daki binanın kış aylarında da açık kalması kararlaştırıldı.[48] 1979-1981 arasında yazlık lokalde restorasyon ve yenileme çalışmaları yapıldı.[49] Aralık 1983'te, Beyoğlu'ndaki binada yangın çıkması sonrasında bina kullanılmaz hâle geldi ve Nisan 1984 itibarıyla bu bina boşaltıldı.[50] Bu binada yer alan kitaplar ve diğer bazı demirbaşlar ise, Kadıköy'de, Cemil Topuzlu Caddesi üzerinde kiralanan bir binaya taşındı.[50] Kulüp binasında çeşitli yenileme ve genişletmeler yapılırken 1987 itibarıyla üye sayısı 2092'ye ulaşmıştı.[51] 25 Şubat 1994'te vefat eden Dinçkök'ün yerine başkanlığa, otomatik olarak başkan yardımcısı Bülend Ulusu geçti.[52] Lokal bahçesine, kulübe olan hizmetlerinden ötürü Dinçkök'ün bir de büstü dikilmişti.[53] Bu dönemde lokalin kalan kısmı da kulüp tarafından satın alınırken yine lokal bünyesinde genişletmeler yapıldı.[54] 2000'lerin başında üye sayısı 5300'lere ulaştı.[55] Bu büyümenin ardından 2000 yılında kulüp tüzüğünde bir değişikliğe gidilerek; derneğin gelişmesini ve geleceğini ilgilendiren konularda inceleme ve araştırma yapma, tüzüğe uyulup uyulmadığını inceleme, görüş ve düşüncelerini yönetim kuruluna bildirme, yönetim kurulundan bilgi talep etme yetki ve görevlerine sahip bir yüksek divan oluşturuldu.[56] 2003 yılında, Büyük Kulüp adını taşıyan dergi kulüp tarafından yayınlanmaya başladı.[57]

Kulüp, 2015 itibarıyla yaklaşık 8000 üyeye ulaştı.[58] 2 Ocak 2017'de yapılan başkanlık seçimi sonucunda Duran Akbulut kulüp başkanlığına seçildi.[59]