Şahpur Bahtiyar

Bahtiyar, 26 Haziran 1914'te güneybatı İran'da, İran aşiret asalet ailesi olarak dünyaya geldi. Babası Mohammad Reza Khan (Sardar-e-Fateh), annesi Naz-Baygom'dur. Bakhtiyar'ın anne tarafından dedesi olan Necef-Gholi Khan Samsam ol-Saltaneh, 1912 ve 1918'de iki kez Başbakan seçildi.[1]

Bahtiyar'ın annesi, yedi yaşındayken öldü.[2] Şapur Paris'te okurken babası, Rıza Şah tarafından 1934'te idam edildi.

Shahr-e Kord'daki ilkokula, ardından da İsfahan'da ve daha sonra Beyrut'ta ortaokul okudu, lise diplomasını bir Fransız okulundan aldı. İki yıl Beyrut Amerikan Üniversitesi'ne devam etti. O ve kuzeni Teymour Bakhtiar daha sonra ek üniversite eğitimi için Paris'e gitti. Orada, Siyaset Bilimi Yüksek Okulu'na katıldı.

Totaliter rejimin kesin bir rakibi olarak, İkinci İspanya Cumhuriyeti'nde, İspanya İç Savaşı'nda General Francisco Franco'nun faşizmine karşı harekete geçti. 1940'ta Fransız Dış Lejyonu'ndan ziyade Fransız Ordusu'na katılmaya gönüllü oldu ve Orleans'ın 30. Piyade Alayı'nda savaştı. Bahtiyar, 18 ay askerlik yaptı. Saint-Nicolas-du-Pélem'de yaşarken, Fransa'yı işgal eden Nazi Almanyası'na karşı savaşan Fransız Direnişi'ne katıldı.[3] 1945'te siyaset biliminde doktorasını, hukuk ve felsefe derecelerini Paris Üniversitesi'nden aldı.

Bahtiyar, 1946'da İran'a geri döndü ve 1949'da sosyal demokrat İran Partisi'ne katıldı ve gençlik örgütüne öncülük etti. 1951'de Çalışma Bakanlığı tarafından İsfahan Eyaleti'nde Çalışma Müdürlüğü'ne getirildi. Daha sonra aynı pozisyonu petrol endüstrisinin merkezi olan Huzistan Eyaleti'nde gerçekleştirdi. 1951'de İran'da Muhammed Musaddık iktidara gelmişti. Bahtiyar, 1953 yılında Çalışma Bakan Yardımcılığı'na getirildi. Şah, Birleşik Krallık ve ABD'nin desteğindeki Ajax Operasyonu olarak adlandırılan bir darbe ile tekrar göreve getirildikten sonra, Bahtiyar'ın yönetimini eleştirdi.

1950'lerin ortalarında Şah rejimine karşı yeraltı faaliyetlerine katıldı ve 1954 Meclis seçimlerinde özgür ve adil olmasını ve milliyetçi hareketi yeniden canlandırmaya çağırdı. 1960'ta İkinci Ulusal Cephe kuruldu ve Bahtiyar, yeni örgütün "Öğrenci Cephesi" organının aktivisti olarak etkinliklerinde çok önemli bir rol oynadı. Kendisi ve meslektaşları, hükümetlerini muhalefet ettikleri diğer muhaliflerden farklı olarak, çok ılımlı davrandılar ve faaliyetlerini barışçıl protesto için kısıtladılar ve yalnızca anayasal monarşi çerçevesinde demokratik hakların restorasyonu çağrısında bulundu. Şah işbirliği yapmayı reddetti ve Cephe'yi yasa dışı bıraktı ve en tanınmış liberalleri hapsedildi. 1964-1977 yılları arasında imparatorluk rejimi, Bahtiyar gibi ılımlı liberallerden bile olsa, herhangi bir muhalefet faaliyetine izin vermeyi reddetti. Takip eden yıllardaki Bahtiyar, Şah'a muhalefetinden ötürü toplam altı yıl hapsedildi. Ayrıca, 1977 sonlarında yasa dışı Dördüncü Ulusal Cephe Merkez Konseyi'nin önde gelen üyelerinden biriydi ve grup, Bahtiyar ile İran Partisi (Cephedeki en büyük grup) başında Ulusal Cephe Güçleri Birliği olarak kuruldu.

1978 yılı sonunda (Şah'ın gücü çökmekte), Bahtiyar, mevcut askeri gücün yerini alacak bir sivil hükümetin kurulmasına yardım etmek üzere seçildi. Muhalefetlerinin, özellikle de Ayetullah Ruhullah Humeyni'nin takipçileri için bir imtiyaz olarak Şah tarafından Başbakanlığa atandı. Her ne kadar kendisinin Ulusal Cephe'den atılmasına neden olmasına rağmen, randevuyu kabul etti, çünkü İran'ı mahvedebileceğini düşündüğü ülkeyi komünistlerin ve mollaların yapacağı bir devrimden korkuyordu.

Bahtiyar, İran'ın Başbakanı olarak 36 günlüğünde, tüm politik tutsakların serbest bırakılması, gazetelerin sansürlenmesinin kaldırılması isteyerek sıkıyönetim yasasını getirdi, SAVAK'ın (rejimin gizli polisi) dağıtılmasını emretti ve Muhalefetin kendisine, monarşinin kaderini belirleyecek ve İran için gelecekte hükûmet biçimini belirleyecek kurucu bir meclis için seçim yapmak üzere üç ay vermesi gerektiği açıkça belirtti. Uzlaşılan jestlere rağmen Humeyni, Bahtiyar ile işbirliği yapmayı reddetti ve Başbakanı Şah'ın yanında tutmak için hain olarak kınadı; hükümetini "gayrimeşru" ve "yasadışı" olarak etiketledi ve monarşinin devrilmesi çağrısında bulundu. Bahtiyar, Humeyni'nin yeniden İran'a girmesine izin vermek gibi, başbakanlığı sırasında hatalar yapması nedeniyle suçlandı. Sonuçta, kendi eski Ulusal Cephesi meslektaşlarını bile toparlamada başarısız oldu.

Hükümeti, çok az sayıdaki Şah yanlısı sadıkçıların ve bir takım ılımlı demokratik olmayan unsurların haricinde, kitleler tarafından ezici çoğunlukla reddedildi. Muhalefet uzlaşmaya istekli değildi. Şah, Ocak 1979'da ülkeyi terk etmek zorunda kaldı; Bahtiyar, aynı yılın Nisan ayında Fransa'ya gitmek üzere İran'dan tekrar ayrıldı. Bahtiyar, İran'ı terk etmeden önce İran monarşisini kaldırdı ve İran'ı bir cumhuriyet ilan etti. Bahtiyar, kendisini İran Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbaşkanı olarak nitelendirdi.

Devrimden kısa bir süre sonra, dini bir hakim ve daha sonra Devrim Mahkemesinin başkanı olan Ayetullah Sadeğ Khalkhali, basına, Pahlavi ailesinin üyeleri ve Bahtiyar da dahil olmak üzere eski Şah yetkililerine ölüm cezasın verilmesinin kabul edildiğini bildirdi.[4]

Temmuz 1979'da Bahtiyar Paris'te ortaya çıktı. Orada kendisine siyasi sığınma hakkı verildi.[5] Paris'teki evinden, anavatanında İslam Cumhuriyeti ile savaşan İran Direniş Ulusal Harekâtını yönetti. 9-10 Temmuz 1980 tarihleri arasında Bahtiyar, Nojeh darbe planı olarak bilinen bir darbe girişimi düzenlemeye yardım etti. İslam Cumhuriyeti, kendisine ölüm cezası verdi.

18 Temmuz 1980'de Neuilly-sur-Seine'deki evinde üç saldırgandan tarafından yapılan bir suikast girişiminden kaçındı;[6] Bir polis memuru ve bir komşusu öldürüldü. Filistinli Anis Naccache liderliğindeki beş kişilik suikast ekibi ele geçirildi. Suikastçilere ömür boyu hapis cezaları verildi, ancak Fransa'nın Cumhurbaşkanı François Mitterrand, Temmuz 1990'da onları affetti[7] ve Tahran'a geri gönderildiler.

6 Ağustos 1991'de Bahtyiar, sekreteri Soroush Katibeh Paris'teki Suresnes banliyösündeki evindeki üç suikastçı tarafından ile birlikte öldürüldüler. Her ikisi de mutfak bıçaklarıyla öldürüldü. Bahtiyar'ın ağır polis koruması ve katilleri evindeki bekçiye kimlik belgeleri bırakmış olmasına rağmen, cesetleri ölümünden en az 36 saat sonrasına kadar bulunamadı.[8] Katillerden ikisi İran'a kaçtı. Üçüncüsü, Ali Vakili Rad, o sırada İran cumhurbaşkanının büyük yeğeni Zeynalabedine Sarhadi ve iddia edilen bir suç ortağı olan Hashemi Rafsancani ile birlikte İsviçre'de[9] yakalandılar.[10][11] Her ikisi de yargılanmak üzere Fransa'ya iade edildi.[12] Vakili Rad, Aralık 1994'te hapis cezasına çarptırıldı ancak Sarhadi beraat etti.[13] Rad, cezasının 18 yılını doldurduktan sonra 19 Mayıs 2010'da Fransa'da hapse atıldı.[14] İranlı yetkililer tarafından bir kahraman olarak kabul edildi.[15][16]

Rad'ın serbest bırakılması, Tahran'ın İslam rejimi tarafından casusluk yapmakla suçlanan bir Fransız öğrenci olan Clotilde Reiss'i serbest bırakmasından sadece iki gün sonra gerçekleşti. Hem Fransız hem de İran Hükümetleri, iki meselenin birbirine bağlı olduğunu inkar etmektedirler.[17][18][19]

Bahtiyar'ın öldürülmesinden saatler sonra, muhtemelen Hizbullah tarafından tutulan bir İngiliz rehinesi Lübnan'dan serbest bırakıldı, ancak bir Fransız rehin alındı.[20] İranlı sürgünlerin olduğu toplumda olan pek çok kişi, Bahtiyar'ın ölümünde Fransızların suç ortaklığı yaptığı yönünde spekülasyonlar yapmasına rağmen, ikinci suikastin bu teorilere gölge düşürdüğü söyleniyor. Fransızlar, bir başka rehinenin Lübnan'a kaçırılmasını içeren bir operasyonu desteklemeleri pek olası görünmüyor, ancak iki olay arasında belirgin bir bağlantı mevcut değildir.

Bahtiyar, Fransız bir kadınla evlendi; üç çocuğu oldu. Bir oğlan (Guy) ve iki kızı, Viviane ve France.[21] Viviane, Ağustos 1991'de Cannes'da 49 yaşındayken kalp krizinden öldü.[22] İkinci eşi İranlı Shahintaj'dı ve Goudard isminde bir oğlu vardı.[23]

Bahtiyar, Paris'teki Montparnasse Mezarlığı'na gömüldü.