I. Ardeşir

I. Ardeşir
Hüküm süresi	224-242
Sonra gelen	I. Şapur
Veliaht(lar)	I. Şapur
Eş(leri)	Mirōd
Hanedan	Sasani Hanedanı
Babası	Papak
Annesi	Rodak
Doğum	180 Tiruda, İstahr, Part İmparatorluğu (Bugün İran)
Ölüm	Şubat 242

I. Ardeşir (erken dönem Orta Farsça'da Arđaxšēr "İlahi Buyruk'a Krallığıyla sahip olan"), Ardeşīr-i Pāpagān "Pāpağ'ın oğlu Ardeşir" Ardeşiri Babakan, ve Artaxerxes olarak da bilinir. Sasani İmparatorluğu'nun kurucusu ve ilk hükümdarı. İsmi, Artaxares, Artaşastra ve Artakhşathra olarak da geçer.

Part İmparatorluğu’na bağlı Persis Kralı Gozir’in vasalı olduğu bilinmekte­dir. Babası Papak, Gozir’i öldürerek onun yerine kral oldu. Papak’dan sonra yerine geçen ağabeyi Şapur ile arasındaki mücadelede Şapur ölünce 208’de Persis kralı oldu. Darabgerd’deki bir ayaklanmayı bastırdık­tan sonra Kirman’ı ve Basra Körfezi’nin kıyı bölgelerini ele geçirerek Gor’u (bugünkü Firuzabad) başkent yaptı ve kente Ardaşir-Kvarrah adını verdi. Batı’ya yönelerek İsfahan, Ahvaz ve Mesene’yi aldı. 226’da Hürmüz’de Part ordusunu yendi ve Arsaklı haneda­nının son hükümdarı Artabanus’u öldürdü. Mezopotamya’daki Part ülkesinin başkenti Ctesiphon’a gire­rek “krallar kralı” unvanıyla taç giydi. Oğlu ve halefi I.Şapur’un yardımıyla Sasani Devleti’ni kurdu.

Fethettiği Yerler

Bâbek, İstahr Kralı Gozihr’den Dârâb-cird Kalesi kumandanı Tîrî’nin yerine Ar­deşîr’in getirilmesi sözünü alır. Tîrî ölün­ce onun yerini alan Ardeşîr hâkimiyetini yaygınlaştırdığı gibi babasını da Gozihr’i devirmeye teşvik eder ve Gozihr’i devi­ren babası ile birlikte merkezî yönetime karşı ayaklanır. Ayaklanmanın başında İstahr krallığı ortadan kaldırılır. Ardeşîr, 28 Nisan 224’te Medler ülkesinde (Med­ya) Hürmüzcân’da yapılan savaşı kazanır ve aynı yıl hükümdarlığını ilân edilir. An­cak bazı kaynaklarda onun resmen 226 yılında Medâin’de tahta çıktığı kabul edil­mektedir . Part Hükümdarı V. Arduvan’ı yendiği bu savaştan sonra “şâhânşâh” (şahlar şahı) unvanını alan Ardeşîr’in bu zaferi ve diğer faaliyetleri o dönemin kitabelerine de yansımıştır. Ar­deşîr daha sonra Fars, Hûzistan. Kirman’ı ele geçirmiş ve Partlar’ın mahallî hükümdarlarıyla onlara bağlı olanları hâkimiyeti altına almış, buralarda yeni şehirler kur­muş ve adına para bastırmıştır. 226-227 yıllarında Part İmparatorluğu’nun kuzey­batısında Hatra’yı alma teşebbüsü sonuç­suz kalmışsa da Part İmparatorluğu’nun doğusunda güçlenmiş ve birçok Part ileri gelenini kendine bağlamıştır. Kuşan ve Turan hükümdarları da Ardeşîr’e bağlı­lıklarını bildirmişler, böylece Merv ve yö­resi Sasani İmparatorluğu sınırlarına da­hil edilmiştir. Ayrıca güneybatıda Kuzey Arap sahilleri Bahreyn ele geçirilmiş, zamanla eski Roma ve Part sınırı Sasaniler’in Romalılarla kuzeybatı sınırı ol­muştur.

Ardeşîr ve vârisleri, dışarıda Ahamenî­ler dönemi siyasetini takip etmekle be­raber ondan daha iyi sonuçlar aldılar. Ülkede huzuru sağlamanın gerekli oldu­ğunu, saldırgan bir siyasetin sonuç ver­meyeceğini düşünen Ardeşîr, ülkesini ge­liştirmek amacıyla Hozistan’da Ardeşîr-i Hürre (bugünkü Gür Fîrûzâbâd), Ram Ar­deşîr. Hürmüzd Ardeşîr (Sûku’l-Ahvâz) Aşağı Mezopotamya’da Veh Ardeşîr, Es-terâbâd Ardeşîr (Kerh-i Miyşân) gibi ken­di adıyla anılan birçok şehir kurdu. Bu­nun yanında Zerdüşt dinini de canlan­dırmaya çalışan Ardeşîr, Avesfa’nın göz­den geçirilip yeniden düzenlenmesini sağ­ladığı gibi taş kabartmalar ve kitabeler hazırlanması geleneğini başlattı. Ondan sonra gelen Sasani hükümdarları bu ge­leneği daha da geliştirdiler. Ardeşîr’in ölüm tarihi kesin olarak belli değildir. Kaynaklardaki bilgilerden, oğlu I.Şapur’un onun sağlığında 12 Nisan 240’ta hükümdar olduğu ve Ardeşîr’in yaklaşık 242 yılı Şubatında öldüğü anlaşılmakta­dır .

Daha sonra Merv, Belh ve Hive’yi ele geçirdi. Kushan, Turan Krallığı ve Makran krallarına boyun eğdirdi; Hindistan’ı işgal ederek Pencap’a vergi koydu. 229­-232 arasında Roma’yla yapılan savaş sonucu Roma, Suriye’yi ve Anadolu’nun büyük bölümünü Sasani Devleti’e bırakmak zorunda kaldı.

Ölümü ve Yaptırdığı Eserler

Ardaşir, güçlü merkeziyetçiliğe dayanan bir dev­let kurdu. Zerdüşt dinini devletin resmi dini durumu­na getirdi. Kendisi de Zerdüşt dinine göre kilisenin başı ve bilge sayıldı. Rahip Tosar’la birlikte kutsal yazıları toplayarak bir öğreti haline getirdi. Ardaşir’in Vasiyetnamesi ile Tosar’ın Mektubu adlı belgelerde Zerdüşt dininin temelleri ortaya kondu. Ardaşir’in hükümdarlığı sırasında birçok kent kurul­du, eski kentler yenilendi, kanallar, köprüler yapıldı. Birçok büyük kaya oyması, Ardaşir dönemini anım­satan anıtlar olarak tarihe geçti. 242’ta ölünce yerine oğlu I.Şapur geçti.

Hakkında Yazılan Eserler

Ardeşîr hakkında kaleme alınan milli ve hamasi duygularla yüklü Kâmâme-i Ardeşîr-i Bâbekân adlı mensur destan günümüze ulaşmıştır. Ardeşîr ve halefleriyle ilgili olayları esas almakla birlik­te tarihî nitelikten çok destan özelliği taşıyan eser Sasaniler’in son dönemin­de (VI. yüzyıl) telif edilmiştir. İran destan edebiyatında önemli bir yeri olan Kâr-nâme-i Ardeşîr-i Bâbekân, Firdevsî”nin Ardeşîr ve diğer Sasani padişahları hakkındaki bölümünün he­men hemen tamamına kaynak teşkil et­miştir. Böylece Şehname kahramanları arasına da giren Ardeşîr özellikle Fars edebiyatının tarihî-efsanevî şahıslar kad­rosunda yerini almıştır. Pehlevîce yazı­lan ve birkaç defa orijinal metniyle ba­sılan eser[457] ayrıca Mahmûd Cevâd Meşkûr’un Farsça458, T. Nöldeke’nin Almanca459 ve Dârâb Des­tur Peshatan Sancana’nın İngilizce ve Gucerâtî tercümesiyle460 bir­likte yayımlanmıştır.

I. Ardeşir'in kabartması, Nakş-ı Rüstem, Persepolis, İran yakınlarında.