Zarf (dilbilgisi)

Zarf veya belirteç; bir fiilin, fiilimsinin, sıfatın veya başka bir zarfın anlamını yer, zaman, durum ve miktar bakımından niteleyen kelime. Zarflar, fiile yöneltilen neden, ne zaman, nereye, ne kadar ve nasıl sorularının cevaplarını oluşturur. Aşağı, yukarı, nazikçe, çok, az, fevkalâde, en, ileri, geri, şimdi, geç gibi kelimeler cümle içerisinde zarf olarak kullanılabilir.

Türkçede pek çok sıfat aynı zamanda zarf olarak da kullanılabilir. Bu sebeple bir kelimenin zarf mı, sıfat mı olduğu tespit edilirken cümledeki işlevi ve diğer kelimelerle ilişkisi incelenir. Sıfatlar gibi zarflar da tek başına kullanıldıklarında (zarf görevinde kullanılmadıklarında) isim hâline gelir (adlaşır).^[1]

Çeşitleri

Zaman zarfı

Fiilde belirtilen eylem veya hareketin ne zaman yapıldığını bildiren kelimelere veya kelime gruplarına zaman zarfı denir. "Dün, bugün, yarın, akşam, kışın, geceleyin, ilkin, şimdilik, yine, demin, daha, hâlâ, henüz, derhal, bazen" gibi kelimeler, cümlede zaman zarfı görevinde kullanılabilirler. Fiile sorulan "Ne zaman?" sorusunun yanıtı zaman zarfıdır:

• Babam eve şimdi geldi.
• Ağabeyim henüz gelmedi.
• Yarın akşam sınıfça tiyatroya gideceğiz.
• Test sonuçları elimize bugün ulaştı.
• Kendimi henüz sınav için hazır hissetmiyorum.

Durum zarfı

Durum veya hâl zarfları fiillerin durumlarını anlatan; fiilde bildirilen hareketin nasıl yapıldığını bildiren kelimelerdir. Hemen hemen bütün niteleme sıfatları zarf olarak da kullanılabileceğinden, sayıları oldukça fazladır. Hızlı, hızla, tek tek, iyice, sora sora, geze geze, böyle, şöyle gibi kelimeler ve kelime grupları durum zarflarına örnek olarak verilebilir.

Durum zarflarının cümle içinde ayırt edilebilmesi için fiile nasıl sorusu sorulur:

• Adam koşarak yanımıza geldi.
• Bardağı yavaşça masaya bıraktım.
• Otomobili, sürat limitine rağmen, çok hızlı kullanıyordu.

Bir fiil, birden fazla durum zarfı tarafından nitelenebilir:

• Mermerleri ova ova, iyice temizledim.

Sonuna vasıta eki (-le) eklenen pek çok kelime cümlede durum zarfı görevinde kullanılabilir:

• Odanın kapısını hızla kapattım.
• Öğretmen öğrencilerine sevgiyle bakıyordu.
• Azarlamak yerine güzellikle anlatmalısın.
• Sanatçı, resimdeki ince detayları özenle boyadı.

Miktar zarfı

Miktar veya nicelik zarfları; fiilleri,zarfları, fiilimsileri ve sıfatları miktar, derece, ölçü bakımından etkileyen ve sınırlayan zarflardır. Biraz, fazla, çok, daha, en, pek, az gibi kelimeler miktar zarflarına örnek olarak verilebilir. Cümlede nicelik zarfını bulmak için sıfat veya zarfa "ne kadar" sorusu sorulur.

• Başarılı olabilmek için çok çalışmalıyım.
• Dolaptaki sütten biraz içtim.
• Kendini turnuvadan önce fazla yormamalısın.

Yer-yön zarfı

Fiilleri, yer-yön bakımından belirtir. İleri, geri, aşağı, yukarı, beri, yan gibi kelimeler sıklıkla kullanılan yer-yön zarflarıdır:

• Perdeyi yana çektim.
• Biraz ileri gidin.

Yer-yön zarfları ismin hâl eklerini almaz:

• Aşağı indim. ("aşağıya" hâli isimdir)
• Biraz öte git. ("öteye" hâli isimdir)
• İleri doğru koşmaya başladı. ("ileriye" hâli isimdir) Hal eki alan yer-yön kelimeleri zarf olmaz.

Soru zarfı

Fiilleri ve fiilimsileri soru yönünden etkileyen zarflardır: neden, niye, niçin, nasıl, ne zaman, ne kadar vb. Zarfları bulmak için sorulan soruların tamamını kapsar.

• Şehrimizi nasıl buldunuz?
• Yolculuk ne kadar sürüyor?
• Niçin gökyüzü bu kadar mavi?
• Sizin bahçeniz niye bu kadar geniş?
• Kırmızı Başlıklı Kız kurda "Neden senin ağzın bu kadar büyük?" diye sordu.
• Buraya nasıl geldiniz?
• Yeni elbisemi nasıl buldun?
• Eve ne zaman varırız?

Bazı önemli konular

Daha önce belirtildiği üzere isim soylu pek çok kelime hem sıfat hem de zarf olarak kullanılabilir:

• Eve yeni geldim. (zaman zarfı)
• Eski evimizdeki eşyaları yeni eve getirdim. (niteleme sıfatı)

Bir ismi niteleyen kelimeler -bu isim cümlenin yüklemi olsa dahi- sıfattır:

• Hızlı bir yarışçıydı. (sıfat. "Yarışçı" kelimesi isimdir. "-di" ek-fiili ile yüklem yapılmıştır.)
• Otomobili çok hızlı kullanıyordu. (zarf. "Kullanmak" fiildir.)