Okyanus çukurlukları
Derin okyanus çukurları, binlerce km uzunluğunda dar alanlardır ve okyanusların en derin kesimlerini oluştururlar. Bunlara denizaltı vadileri de denir. Hendeklerin çoğu Pasifik Okyanusunda yer alır ve bazılarının derinliği 10.000 m’yi geçer. Örneğin Mariana Hendeği’ndeki Challenger Çukuru’nun derinliği 11.022 m. olarak ölçülmüştür. Challenger Çukuru, dünya okyanuslarında yer alan en derin çukur olarak bilinmektedir. Derin okyanus hendekleri, okyanus tabanlarının küçük bir bölümünü oluşturmasına karşılık çok önemli jeolojik yapılardır. Hendekler litosferik levhaların daldığı ve manto ya gömüldüğü levha yaklaşım alanlarıdır.Levhalardan biri diğerinin altına dalarken depremlerin yanı sıra volkanik aktivite de gelişir. Bu nedenle hendekler, volkanik ada yayı olarak bilinen yay şekilli aktif volkan kümelerine paralellik gösterir. Ayrıca And ve Cascade (Çağlayan) dağ sıralarının bir bölümünü oluşturan kıtasal volkanik yaylar da hendekler ile paralel bir gidiş gösterir. Pasifik Okyanusu kenarı boyunca gözlenen çok sayıda hendek ve ilişkili volkanik aktivite nedeniyle bu bölge ateş çemberi olarak adlandırılmıştır.
Coğrafi dağılım
Çoğunlukla Pasifik Okyanusu (ateş çemberi) etrafında dağılım göstermişlerdir. Atlantik Okyanusu’nda yalnızca iki hendek bulunmaktadır.Bunlar Küçük Antil yayının kenarındaki Porto Riko Çukuru ile, Güney Sandviç Çukuru'dur.İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerlerde oluşur. Okyanus hendekleri kıta kabuğunun ve okyanus kabuğunun arasında dalma batma ile oluşabilir.Dünya üzerindeki en derin yer Challenger Çukuru'dur.Burada bulunan Guam adası yakınlarında ki Mariana Hendeği'nde ki Challenger Çukuru(Pasifik okyanusu) Dünya’nın en derin noktasıdır.
Hendek geri alma
Hendekler ne kadar kararlı yapılar olarak görülse de zamanla iki okyanus plakasının birleştiği yerde dalma batma zonları ile yitime uğrayabilir. Bu olay hendek geri alma olarak adlandırılır. Ayrıca yay gerisi havzaların varlığı için de bir açıklamadır.
Mariana Çukuru
Mariana Çukuru (Challenger[kaynak belirtilmeli] Çukuru), Dünya üzerinde bilinen en derin noktadır. Büyük Okyanus'ta, Guam Adası'nın güney batısında, Japonya ve Endonezya arasında, iki ülkeye de aşağı yukarı eşit uzaklıkta yer alır. Yapılan son ölçümlere göre en derin noktası yaklaşık 11.033 metredir. Uzunluğu 2.542 kilometre, genişliği ise 69 kilometredir. Okyanusal nitelikte iki plakanın çarpıştığı sınırda derin çukurlar oluşabilir. Mariana çukuru da, Pasifik Plaka ile Mariana Plakası'nın çarpışması sonucu oluşmuş bir çukurdur ve iki plaka sınırındadır. Suyun içine atılan 1 kilogram kütleli metalin tabana ulaşması, yaklaşık olarak 1 saat sürer. Ancak, suyun yoğunluğu ve metalin özkütlesi de hesaba katıldığında, tabana ulaşma süresi artıp azalabilir. Dip noktasındaki basınç ise yeryüzündeki basınca göre yaklaşık 1000 kat daha fazladır. Mariana Çukuru'nda hayat belirtileri vardır. Yapılan araştırmalar, aşırı basınçlı ve soğuk ortamda yaşayabilen birçok mikroorganizma, balık ve yengeç türünü ortaya çıkarmıştır. Buradaki yaşamın temel dayanağı, 300 dereceye ulaşan volkanik püskürmeler ve buradan çıkan sülfürü metabolize edebilen bakterilerdir. Bu kadar derinde yaşayan balık türlerinin hayatları yüzlerce yılı bulabilmektedir. Buradaki canlıların, çok eski prehistorik dönemlerden bu yana aynı kaldığı düşünülmektedir. 23 Ocak 1960'ta, İsviçreli bilim adamı Jacques Piccard ile ABD Donanması'ndan Teğmen Donald Walsh, Trieste Batiskapı içinde Mariana Çukuru'na inebilmeyi başaran ilk insanlar olmuşlardır. İlk anda 11.521 metre (37,799 feet)'lik bir derinliğe inildiği hesaplanmış, ancak 1995 yılında yapılan ölçümlerde doğru derinliğin 10.916 metre (35,814 feet) olduğu anlaşılmıştır. Derin noktaya iniş yaklaşık 3 saat 15 dakika sürmüş, burada 20 dakikalık bir sürenin ardından tekrar yüzeye çıkılmasıyla toplamda 5 saatlik bir sürede dalış ve yüzeye çıkış tamamlanmıştır. 25 Mart 2012'de, Kanadalı yönetmen James Cameron “Dikey Torpil (Deepsea Challenger.)” adlı özel denizaltısıyla Mariana Çukuru’na tek başına inmeyi başardı. 156 dakikada dünyanın tabanına inen, 3 saat incelemelerde bulunan Cameron, beklenenden daha kısa sürede, 70 dakikada yüzeye çıktı. Cameron tarafından bizzat tasarlanıp Avustralyalı mühendislerce inşa edilen denizaltı, Çukur’da bulunan metrekare başına 7.250 tonun üzerindeki basınca dayanıklıdır.
Porto Riko Çukuru
Porto Riko Çukuru, Porto Riko'nun kuzey açıklarında, Milwaukee Derinliği'nde 8648 metre derinliğe ulaşan Atlas Okyanusu'nun en derin çukurluğu.
Büyük okyanus hendekleri
| Çukur | Okyanus | Derinlik |
|---|---|---|
| Mariana Çukuru | Büyük Okyanus | 11.033 m (36,198 ft) |
| Tonga Çukuru | Büyük Okyanus | 10.882 m (35,702 ft) |
| Filipinler Çukuru | Büyük Okyanus | 10.540 m (34,580 ft) |
| Kuril–Kamçatka Çukuru | Büyük Okyanus | 10.500 m (34,400 ft) |
| Kermadek Çukuru | Büyük Okyanus | 10.047 m (32,963 ft) |
| Izu-Bonin Çukuru (Izu-Ogasawara Çukuru) | Büyük Okyanus | 9.780 m (32,090 ft) |
| Japon Çukuru | Büyük Okyanus | 9.000 m (30,000 ft) |
| Porto riko Çukuru | Atlantik Okyanusu | 8.800 m (28,900 ft) |
| Peru-Şili Çukuru or Atakama Çukuru | Büyük Okyanus | 8.065 m (26,460 ft) |
Göze çarpan okyanus çukurları
| Çukurlar | Yer |
|---|---|
| Aleutian Çukuru | Doğu Alaska |
| Bougainville Çukuru | Güney New Guinea |
| Cayman Çukuru | Batı Caribbean Denizi |
| Cedros Çukuru (inactive) | pasifik coast of Baja California |
| Hikurangi Trench | Doğu Yeni Zelanda |
| Izu-Ogasawara Çukuru | Near Izu and Bonin islands |
| Japon Çukuru | Kuzeydoğu Japon |
| Kermadec Çukuru * | Kuzeydoğu Yeni Zelanda |
| Kuril-Kamchatka Çukuru * | Near Kuril islands |
| Manila Çukuru | West of Luzon, Filipinler |
| Mariana Çukuru * | Western Büyük Okyanus; east of Mariana Adaları |
| Orta Amerika Çukuru | Doğu Pasifik Okyanusu; off coast of Guatemala, El Salvador, Nicaragua, Costa Rica |
| Yeni Hebridler Çukuru | West of Vanuatu (New Hebrides Islands). |
| Peru-Şili Çukuru | Doğu Pasifik Okyanusu; off coast of Peru & Şili |
| Filipinler Çukuru * | East of the Filipinler |
| Porto Riko Çukuru | Boundary of Caribbean Sea and Atlantic ocean |
| Puysegur Çukuru | Southwest of Yeni Zelanda |
| Ryukyu Çukuru | Eastern edge of Japan's Ryukyu Islands |
| Güney Sandviç Çukuru | |
| Sunda Arc and Java Çukuru | |
| Tonga Çukuru * | Near Tonga |
| Yap Çukuru | Western Pacific ocean; between Palau Islands and Mariana Trench |
(*) The 5 deepest trenches in the world
Eski okyanus çukurları
| Çukur | Yer |
|---|---|
| Dağaarsı Çukurları | Western North America; between Intermontane Islands and North America |
| Dar Çukurluklar | Western North America; between Insular Islands and Intermontane Islands |
| Farallon Çukuru | Western North America |
| Tetis Çukuru | South of Turkey, Iran, Tibet and Southeast Asia |
Kaynakça
- Stern, R. J. (2002). "Subduction Zones". Reviews of Geophysics 40 (4): 1012–1049. Bibcode 2002RvGeo..40.1012S. DOI:10.1029/2001RG000108.
- A.B. Watts, 2001. Isostasy and Flexure of the Lithosphere. Cambridge University Press. 458p.
- Wright, D. J.; Bloomer, S. H.; MacLeod, C. J.; Taylor, B.; Goodlife, A. M. (2000). "Bathymetry of the Tonga Trench and Forearc: a map series". Marine Geophysical Researches 21 (489–511): 2000.
- Sibuet, M.; Olu, K. (1998). "Biogeography, biodiversity and fluid dependence of deep-sea cold-seep communities at active and passive margins". Deep-Sea Research II (45): 517–567.
- Smith, W. H. F.; Sandwell, D. T. (1997). "Global sea floor topography from satellite altimetry and ship depth soundings". Science 277 (5334): 1956–1962. DOI:10.1126/science.277.5334.1956.
- "Deep-sea trench". McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology, 8th edition, 1997.
- Scholl, D. W.; Scholl, D (1993). "The return of sialic material to the mantle indicated by terrigeneous material subducted at convergent margins". Tectonophysics 219: 163–175. Bibcode 1993Tectp.219..163V. DOI:10.1016/0040-1951(93)90294-T.
- J.W. Ladd, T. L. Holcombe, G. K. Westbrook, N. T. Edgar, 1990. "Caribbean Marine Geology: Active margins of the plate boundary", in Dengo, G., and Case, J. (eds.) The Geology of North America, Vol. H, The Caribbean Region, Geological Society of America, p. 261–290.
- W. B. Hamilton 1988. "Plate tectonics and island arcs". Geological Society of America Bulletin: Vol. 100, No. 10, pp. 1503–1527.
- Jarrard, R. D. (1986). "Relations among subduction parameters". Reviews of Geophysics 24 (2): 217–284. Bibcode 1986RvGeo..24..217J. DOI:10.1029/RG024i002p00217.
- Hawkins, J. W.; Bloomer, S. H.; Evans, C. A.; Melchior, J. T. (1984). "Evolution of Intra-Oceanic Arc-Trench Systems". Tectonophysics 102: 175–205. Bibcode 1984Tectp.102..175H. DOI:10.1016/0040-1951(84)90013-1.
- R. L. Fisher and H. H. Hess, 1963. "Trenches" in M. N. Hill (ed.) The Sea v. 3 The Earth Beneath the Sea. New York: Wiley-Interscience, p. 411–436.