Çuvaşça
| Çuvaşça | |
|---|---|
| Чӑвашла, Çăvaşla | |
| Telaffuz | [tɕəʋaʂˈla] |
| Bölge | Çuvaşya |
| Etnik köken | Çuvaşlar |
| Konuşan sayısı | 1.08 milyon (2010)[1] |
| Dil aileleri | |
| Yazı sistemi | Kiril |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |
 Çuvaşistan |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | cv |
| ISO 639-2 | chv |
| ISO 639-3 | chv |
Çuvaşça (Çuvaşça: Чӑвашла / Çavaşla), Rusya Federasyonu’nun orta kesiminde, Ural Dağları’nın batısında konuşulan çağdaş dönem Türk yazı dillerinden biridir. Türk dillerinin Ogur-Bolgar grubu öbeğinden varlığını korumuş tek dilidir. Çuvaşça, Çuvaşların anadili ve Çuvaşistan’ın resmî dilidir. Yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulur. 2002 verilerine göre Çuvaşistan’da bu dili konuşan nüfusun % 92 etnik olarak Çuvaş, % 8’i ise başka etnik kökenlidir.
Çuvaşça, okullarda eğitim dili olmasına ve medyada kullanılmasına karşın, Rusçanın yaygın kullanımından dolayı tehlike altında olan bir dildir.
Volga dirseğindeki Kazan'da, ileride -Tatarlar ve Başkırlar arasında dağılmış olarak- Volga ve Ural arasındaki bölgede, nispeten az olan sayılarına rağmen (1959 sayımına göre 1.470.000) dil bilim ve etnoloji açısından en ilgi çekici ve en önemli Türk halklarından biri olan Çuvaşlar (Çavaş) yaşar. Hem farklı etnik hususiyetleri hem de ağız hususiyetlerine göre Çuvaşlar iki ana gruba ayrılırlar: Kozmodem'jansk, Çeboksary, Jadrin ve Kurmyş kasabalarında Yukarı Çuvaşlar (viryal < *üz el "yukarı memleket, yukarı halk") ve Aşağı Çuvaşlar (anatri < *enet ôegi ? 'aşağıda [Volga ve devamında] bulunanlar'), ayrıca, bilhassa Volga kıyısı dağları boyunca Cyvil'sk'den, Tetyuşi üzerinden Ul'janovsk (eski Simbirsk, Step Çuvaşlarının merkezi) bölgesine kadar olan yerdeki Step Çuvaşları önemle kaydedilmelidir.[2]
Yazı sistemi
- А Ӑ Б В Г Д Е Ё Ӗ Ж З И Й К Л М Н О П Р С Ҫ Т У Ӳ Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
- а ӑ б в г д е ё ӗ ж з и й к л м н о п р с ҫ т у ӳ ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я
- а, ӑ, бӑ, вӑ, гӑ, дӑ, е, ё, ӗ, жӑ, зӑ, и, йӑ, кӑ, лӑ, мӑ, нӑ, о, пӑ, рӑ, сӑ, ҫӑ, тӑ, у, ӳ, фӑ, хӑ, цӑ, чӑ, шӑ, щӑ, хытӑлӑхпалли, ы, ҫемҫелӗхпалли, э, ю, я
- a, bă, vă, gă, dă, ye, yo, jă, ză, i, yă, kă, lă, mă, nă, o, pă, ră, să, şă, tă, u, ü, fă, hă, tsă, çă, şă, şçă, hıtălăhpalli, ı, şemşelĕhpalli, e, yu, ya
Ses bilgisi
Ünsüzler
Çuvaşçanın ünsüzleri şunlardır: /p/ (п), /t/ (т), /k/ (к), /tɕ/ (ч), /ʂ/ (ш), /ɕ/ (ç), /χ/ (х), /ʋ/ (в), /m/ (м), /n/ (н), /l/ (л), /r/ (р), /j/ (й).
Ünlüler
| İnce | Kalın | |||
|---|---|---|---|---|
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Yüksek | i (и) | y (ӳ) | ɯ (ы) | u (у) |
| Alçak | e (е) | ø̆ (ĕ) | а (а) | ŏ (ă) |
Özellikler
Günümüzde diğer Türkî dillere çok uzak olan Çuvaşçanın önemli ses değişimleri vardır:
- Ş>L dönüşümü: “Taş” sözcüğündeki ş, “l” sesine dönüşmüştür: çul (burada ayrıca t>ç ve a>u değişimleri de vardır.)
Gümüş sözcüğünün Çuvaşçası “kĕmĕl” şeklindedir.
- A>U dönüşümü: Örneğin “at” sözcüğü Çuvaş Lehçesinde ut şeklindedir.
- Z>R dönüşümü: Örneğin “biz” kişi zamiri Çuvaşçada ebir şeklindedir.
'Örnekler: Türkiye Türkçesi “sekiz”, Çuvaşçada sakăr. “Siz” kişi zamiri Çuvaşçada “esir”. “Buzağı” sözcüğü Çuvaşçada “păru”
- D>R dönüşümü: Örnekler: “ayak” sözcüğünün eski Türkçesi “adak” şeklindedir. Çuvaşçada “ayak” sözcüğü a’nın u’ya, d’nin y’ye ve k harfinin yumuşak g’ye dönüşmesiyle şöyle bir gelişme izlemiştir: adak>urak>urağ>ura. Çuvaşçada “ura” ayak anlamındadır.
- Koymak sözcüğünün eski Türkçesi (kod-) şeklindedir. Bugünkü Çuvaşçada o’nun u’ya, k’nin de sert h (x)’ye dönüşmesiyle (xur-) şeklindedir.
- T>Ç dönüşümü: Bazı sözcüklerde olmayabilir. Bu değişime şu örneği verebiliriz: “taş” sözcüğünün Çuvaşçası çul şeklindedir. Bazı fiillerde bu tip değişmelere rastlamayabiliriz; dolmak fiilinin Çuvaşçası (tul-) şeklindedir.
- K>Y dönüşümü: k>ğ>y şeklinde gelişmiştir. Bazı sözcüklerde vardır: “kan” sözcüğünün Çuvaşçası “yun” şeklindedir.
- Çuvaşlar oldukça değişik bir Kiril alfabesinde okuyup yazarlar.
Çuvaşça - Tatarca - Türkçe
Söz karşılaştırması
| Çuvaşça | Tatarca | Türkçe |
|---|---|---|
| amak | emek | emek |
| ala | elek | elek |
| ala | el | el |
| ada | öt, öd | ötmek |
| ar | ir, er | er |
| ojir | ajir | ayır |
| şidik | tişük | açık |
| şina | sinek | sinek |
| hir | kız | kız |
| sir | cer | yer |
| bü | büke | bent |
| haşpa | çapka | şapka |
| ças | kaş | kaş |
| pa | - | bağ |
| chol | kol | kol |
| kibe | kebi | giysi/elbise |
| puş | baş | baş |
| halha | kolak | kulak |
| asajak | asak | asık |
| dos | dust | dost |
| tuvı | türe | tören |
| hora | kara | kara |
| Tora | Tänri | Tanrı |
| sira | - | bira |
| tatla | tatlı | tatlı |
| sjok | yuk | yok |
| kümül | - | gümüş |
| iltin | altın | altın |
| hunazam | janım | canım |
| oj | ay | ay |
| gon | kün | gün |
| jon | kan | kan |
| kisne | kiçi | küçük |
| sjül | jüle | yüksek |
| sjoradan | jaratan | yaratan |
| con | jan | can |
| kebe | - | kader |
| pül | böl | böl |
| jit | it | it(köpek) |
| pereget | bereket | bereket |
| ter | tür | tür |
| sjülen | jilan | yılan |
| asşi | jasatşi | yaşatıcı |
| sil | jel | yel |
| sjüren | - | süren |
| ijis | - | yiğiş/yemek |
| ij | eb | ev |
| az | ad | ad |
| smelle | besmillah | bismillah |
| jomzja | kamcı | kamcı(şaman) |
| pigambar | pigamber | peygamber |
| kür | - | güz |
| anne | ana | anne |
| kör | köz | göz |
| atte | ata | ata |
| kin | kilen | gelin |
| here | jörek | yürek |
| vilim | ölüm | ölüm |
| voda | odun | odun |
| vurz | vuruş | dövüş |
| vuru | uri | hırsız |
| vot | ot | ateş |
| kvak | kök | gök(mavi) |
| ivil | oul | oğul |
| ivis | auş | avuç |
| awlanas | ewlenmek | evlenmek |
| biras | birmek | vermek |
| bolas | bolmak | olmak |
| machtanas | maktamak | methetmek |
Kaynak: Ármin Vámbéry, Das Türkenvolk in seinen Ethnologischen und Ethnographischen Beziehungen - 1885
Çuvaşça Sayılar
- 1 - pĕrre
- 2 - ikkĕ
- 3 - vişşĕ
- 4 - tăvattă
- 5 - pillĕk
- 6 - ulttă
- 7 - şiççĕ
- 8 - sakkăr
- 9 - tăhhăr
- 10 - vunnă
- 11 - vunpĕr
- 12 - vunikkĕ
- 13 - vunvişşĕ
- 14 - vuntăvattă
- 15 - vunpillĕk
- 16 - vunulttă
- 17 - vunşiççĕ
- 18 - vunsakkăr
- 19 - vuntăhhăr
- 20 - şirĕm
- 30 - vătăr
- 40 - hĕrĕh
- 50 - allă
- 60 - utmăl
- 70 - şitmĕl
- 80 - sakărvunnă
- 90 - tăhărvunnă
- 100 - şĕr
- 1000 - pin
Çuvaşça kişi zamirleri
- Ben: Epĕ (Эпĕ)
- Sen: Esĕ (Эсĕ)
- O: Văl (Вăл)
- Biz: Epir (Эпир)
- Siz: Esir (Эсир)
- Onlar: Vĕsem (Вĕсем)
Kaynakça
Dış bağlantılar
- Çuvaşça-Türkçe Sözlük
- E. Čaušević: Tschuwaschisch. in: M. Okuka (Hg.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt (= Wieser Enzyklopädie des europäischen Ostens 10) 2002. S. 811.
- Çuvaşça-İngilizce İngilizce-Çuvaşça Sözlük
| |||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||