Ortak Türkçe alfabesi

Ortak Türkçe Alfabe (veya Birleşik Türkçe Alfabesi / Birleştirilmiş Türk Dilleri Abecesi) - Türk dillerindeki asal sesler esas alınarak ve aynı kaynaktan çıkanlar sınıflandırılarak tüm harflerin gösterildiği bir sistemdir. Henüz ortak bir biçime ulaşılamamış olmasına rağmen büyük oranda şekillenmiştir.

1991 yılında başlatılan^[1] ortak alfabe çalışmalarının ardından Türk Şurası (Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk-Kardeşlik ve İş Birliği Kurultayı) tarafından 21-23 Mart 1993'te Antalya'da yapılan toplantıda Türki Cumhuriyetlerin alfabelerine Q, X, W, Ň, Ä harflerinin eklenmesi ortak karar olarak kabul edilmiştir.^[2] Türk Keneş kurulu tarafından da benimsenen bu karar uygulandığı takdirde (İnceltme ve Vurgu İşaretli harfler hariç) 34 harfli bir alfabe Türk dünyasının önemli bir bölümünde en azından protokolde yürürlüğe girmiş olacaktır.

• Sesli harflerin uzun biçimleri İnceltme İmi ile gösterilir: Â, Ê, Î, Ô, Û.

Türk dillerindeki seslerin sınıflandırılması

• Yarı-sesli (gırtlaksı) harfler Yumuşatma İmi ile gösterilir: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ.
• Alfabede Türkçede bulunmayan harflere de yer verilmiştir. Bu sesler ve onları gösteren harfler daha çok başka topluluklarla iç içe yaşayan Türk halkları tarafından kullanılmaktadır. Örneğin İran Azerileri Arapça Ayın (Ayn) harfini veya Gagavuzlar Slavik Tse harfini yoğun biçimde kullanırlar. Bu örnekler daha da çoğaltılabilir. Dolayısıyla alfabenin bazı kısımları yalnızca bazı topluluklar tarafından kullanılmaktadır.
• Kiril Е harfi için Azeri Kiril alfabesindeki Е harfinin ses değeri esas alınmıştır. Bu harf de Türkçedeki E sesidir.
• Š=Ť ve Ž=Ď harfleri Peltek seslerdir; dil ucu ile dişlerin arasından çıkar.
• Arapçada bulunan Peltek Š (Arapça: ث) sesi Türk dilleri içinde yalnızca Başkurtça'da yer alır (Kiril: Ҫ).
• Arapçada bulunan Peltek Ž (Arapça: ذ) sesi Türk dilleri içinde yalnızca Başkurtça'da yer alır (Kiril: Ҙ).
• Ṡ ve Ḋ harfleri Vurgulu S ve Vurgulu D olarak işitilen seslerdir. Modern Standart Arapçadaki ses değerleri esas alınmıştır.
• Türkçede bulunmayan Ṡ (Arapça: ص) ve Ḋ (Arapça: ض) sesleri Arapçanın romanizasyonunda kullanılır.
• Türkçede bulunmayan Ț (Kiril: Ц) ve Ḑ (Kiril: Ӡ) sesleri Kiril alfabesinin romanizasyonunda kullanılır.
• Ṫ ve Ż harfleri Vurgulu T ve Vurgulu Z olarak işitilen seslerdir. Modern Standart Arapçadaki ses değerleri esas alınmıştır.
• Bazı harfler için özellikle el yazısında kimi farklılıklar bulunabilir. Örneğin: Ķķ=Ⱪⱪ ve Ḩḩ=Ⱨⱨ
• ٯ = ق (Gırtlaksı K harfi) veya ڨ (Gırtlaksı G harfi).

Uniform Türk Alfabesi

Uniform Türk Alfabesi, Ortakbiçimli Türki Abece) - 1930'lu yılların başında Sovyetler Birliği içindeki Türk topluluklarının alfabelerini ortak bir yazı sistemi ile Latin alfabesine çevirebilmek amacıyla oluşturulan ve asal sesleri gösteren alfabedir. Ortak Türkçe Alfabe çalışmalarının temelini oluşturur.

• Ņņ harfi ( ) biçimiyle de gösterilir.

Özellikleri

Uniform sözcüğü "Evrensel Biçim" (Ortak Gösterge) veya "Biçimlendirilmemiş" anlamına gelir. Yani bu alfabe henüz biçimlendirilerek ikincil sesler oluşturulmuş değildir. Bunu yapabilmek ve ilgili dillerin tüm ses değerlerini simgeleyecek harfleri belirleyebilmek için noktalama işaretlerinden yararlanarak yeni harfler oluşturmak gerektiği öngörülmüştür. Başlangıç noktası olarak da Türkiye Cumhuriyeti'nin alfabesi esas alınmış fakat bazı değişklikler yapılmıştır. Örnek vermek gerekirse Ş ve Ç harfleri olduğu gibi kabul edilirken Türkçedeki Y sesini temsil edecek simge olarak olarak J harfi seçilmiştir. (Mesela, buna göre Uniform alfabe ile Yurt sözcüğü Jurt olarak yazılır). Tüm Türk dillerinin ortak asal sesleri tespit edilerek Uniform Alfabe ana hatlarıyla ortaya çıkarılmıştır. Örneğin T harfi aslında sadece T sesi için değil, ayrıca Arapça'dan gelen kelimelerdeki peltek T sesi (Ť) ile Moğol ve Gagavuz dillerindeki TS sesi (Ṭ) karşılığında da kullanılan ortak bir harftir. Bunları ayırmak için noktalamak gerekir.

Her ülkenin bilimsel anlamda bu çalışmaları yaparak kendi yazı sistemlerini geliştirecekleri düşünülmüştür. Ancak bu çalışmalar çeşitli nedenlerle maalesef ki, uzun yılar boyunca rafa kaldırılarak unutulmuştur. Sovyetler Birliği yönetiminin Kiril Alfabesi dışındaki yazı sistemlerine olumsuz yaklaşımı ve var olan yerleşmiş alfabeleri değiştirmenin güçlükleri (topluma yeni bir alfabe öğretmenin masrafı, çeviri yaparak bilimsel kaynakları yenilemenin zaman alması gibi hususlar) başlıca engeller olarak ortaya çıkmıştır. Zaten böyle bir ortak alfabe ise tamamen çeviri amaçlı olacağı öne sürülerek Sovyet yönetiminin onayı alınabilmiştir.

Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından bahsedilen riskler değerlendirilip göze alınarak bazı devletlerce yeni Latin alfabesi çalışmaları yapılmıştır. Nihayet Azerbaycan, Türkmenistan, Gagavuzya, Tataristan gibi ülkeler yeni alfabeye ya bütünüyle geçmişler ya da bir geçiş süreci içinde Kiril tabanlı eski alfabe ile birlikte bir süre kullanmayı öngörmüşlerdir.

Günümüzde alfabe çalışmaları dikkate alındığında Türkî Cumhuriyetlerde Latin Alfabesine geçiş yönünde gelişmeler yaşanmaktadır. Örneğin Azerbaycan, Türkiye'deki Türk Alfabesini temel alan bir sistemi kabul etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti alfabesinin üzerine üç tane harf (yeni ses değerleri) ekleyerek kendi alfabelerini oluşturmuşlardır.

Harfler ve Ses Değerleri

Uniform Alfabe'nin içerdiği ana ses değerlerinin çözümlemesi çok geniş bir ikincil sesler dizgesi ortaya çıkarır. Günümüzde var olan alfabelerden yaralanılarak belirli bir seviyede ayrıntılar tespit edilebilmiştir. Türkiye'de ve diğer Türk devletlerinde kullanılan harflerden başlıcaları şu şekildedir:

• Â: Türkçe’de kullanılır. Hafif uzun, ince bir a sesidir. Kural olarak bu inceliğin tam olarak sağlanabilmesi için biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Kâr, Hâlâ, Kâzım, Nâzım, Âlem, Kâğıt…
• Û: Türkçe’de kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
• Î: Türkçe’de kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer. Örneğin: Millî, Dînî, Çîdem, Dîdem, Îzan, Mîde...
• Ê: Gagavuzca'da kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimeler de yine yoğun olarak rastlanır. Türkçe’de sâdece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
• Ô: Uzatılarak okunan ince bir o sesidir. Normal O sesinden farklıdır. Türkçe’de sâdece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Örneğin: Bôlero, Âlô, Lôkman... (Aslında bu kelimelerin tamamındaki L harfleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir: Ḽâℓ̗ , Rôℓ̗ , Gôℓ̗ ...)
• İnceltme İşareti, sesli harfleri incelttiği gibi aslında kalın sessiz harfleri de gizli olarak inceltir. Özellikle L harflerinde bu durum çok belirgindir. Örneğin: Ḽânet, Ḽaℓ̗e, Hâℓ̗â, Hâℓ̗...
• Ɵ: Uniform Türk Alfabesi içerisinde yer alır. Türkçedeki ö sesidir. Örneğin: Sɵnmek (Sönmek), Dɵnmek (Dönmek).
• Ä ve Ə: Azerice’de, Tatarca’da, Gagavuzca’da ve Türkmence’de kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’da ve Almanca’da da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerice’de yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçe’de Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Türkçede her ikisi de "Ben" olarak yazılan Bän (Azerice: Mən, 1. Tekil Şahıs Zamiri) ve Ben (Azerice: Ben, Deri Kabartısı) sözcükleri birbirinden farklı anlamlar içerir ve ses değerleri de farklıdır. Ə harfi kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.^[3][4] Örnekler: Ämäk/Эmək/Əmək (Emek), Ämir/Эmir/Əmir (Emir), Äsas/Əsas/Эsas (Esas), Sämär/Səmər (Semer)...

• Ë: Türkçede günümüzde kullanılmayan İ-E arasında seslendirilen bir harftir. Bu ses Rusçada bulunur (Kiril: Є) ve bu dilde sıklıkla kullanılır. Bu harfe İe (Ye) adı verilir ve çevirilerde bu ses değereri ile gösterilir, ancak bu kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü bu harf arda arda gelen İ ve E seslerini ifade etmez. Tamamen İ-E arası farklı bir sestir. Anadolu Türkçesinde ise gerçekte mevcut olan ancak ölü bir ses olduğu bile söylenebilir. Rusçada ise yoğun olarak kullanılan ve açık olarak işitilen bir harftir. Ancak Türkçedeki gibi kaynaşan harflerin arasında değil, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkan ve Ruslar tarafından diğer seslerden rahtalıkla ayırt edilebilen belirgin bir sestir. Bu sese Türkçede verilebilecek örnekler ise El (organ) ve Ël (yurt) sözcüklerinin arasındaki farktır. Ël sözcüğü zamanla "İl" biçimine dönüşmüştür. Türkmenëli, Kırklarëli, Tuncëli...
• Önemli Açıklama-1: Latin Ë (E-Umlaut) harfinin ses değeri olarak kesinlikle Kiril Ё (Io) harfi ile hiçbir ilgisi yoktur. Tamamen bir şekil benzerliğidir. Latin Ë harfinin Kiril karşılığı kesin olarak Є harfidir.
• Önemli Açıklama-2: Kiril Є (İe) harfinin ses değerinin kesinlikle Latin E harfi ile hiçbir ilgisi yoktur. Kiril Є harfinin Latin karşılığı Ë harfidir.
• Arapçada’ki Ayın (ع) ise gırtlaksı bir ses olup, kesinlikle sessiz bir harftir. Türkçe'de bu ses yoktur. Normal A sesi ile farkı ortadan kalkmıştır. Yeryüzündeki bazı dillerde Ayın'a benzer sesler Ă ile gösterilir. Türkçe'de ise Arapça'dan gelen sözcüklerde çok nadiren kesme işareti ile kullanılır. Örneğin: Ăsker (Asker), Măruf (Ma'ruf)...
• Ayın (ع) harfinin çekimli (harekeli biçimleri) Ŭ ve Ĭ olarak gösterilir. Örneğin: Ŭmum, Ĭtır...
• W: Tatarca’da ve Türkmence’de kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
• Q: Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türk dillerinde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmi harflerinden birisidir. Bu dilde Arapçadaki Kaf (ق) harfi ile karşılanır. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.) Başkurtça'daki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen G harfine benzeyen bir sesi karşılamak için üç noktalı ڨ harfi kullanılır.
• Ⱪ veya Ķ: Türkî Kiril Alfabelerinde yer alır (Қ). Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Pek çok dilde bu ses de Arapçadaki Kaf (ق) harfi ile karşılanır. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Ayrıca Mağrip (Tunus ve Cezayir) Arapçasında kalın K sesini göstermek için noktasız Kaf (ٯ) harfi kullanılır.
• ق harfi aslında şive veya lehçeye dayalı aksana bağlı olarak birbirine dönüşebilen iki sesi birden içerir:
  • ٯ (Noktasız Kaf): Gırtlaktan çıkan kalın bir K sesidir.
  • ڨ (Üç noktalı Kaf): Gırtlaktan çıkan kalın bir G sesidir.
• X: Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı, hafif boğumlu bir H sesidir. Türkçedeki Xalı (Halı), Xala (Hala), Xoroz (Horoz) sözcüklerinin bu harfle yazılması doğru ses değerlerine örnek teşkil eder. Bazı dillerde normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
• Ⱨ veya Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).
• Aynı kaynağa yakın olarak çıkarılan ح (Ⱨ) ve ٯ (Ⱪ) harfleri Türkçede, kendilerine yakın olan diğer seslerden ayrımları en zor yapılan harfler arasındadır. Çünkü hem ses değeri hem de çıktıkları kaynak açısından bakıldığında normal biçimleri ile kalın biçimleri arasında bir yerde duran bu harfler sıklıkla iki yöne doğru kayarak kendilerine yakın seslerden farkları Türkçede ortadan kalkar.
  • H-Ⱨ-X (Arapça: خ-ح-ه) sıralamasında ortadaki Ⱨ harfi ya normal H'ya ya da kalın hırıltılı X'ya dönüşerek Türkçedeki ayırımı son derece zorlaşır.
  • K-Ⱪ-Q (Arapça: ق-ٯ-ك‎) sıralamasında ortadaki Ⱪ harfi ya normal K'ya ya da kalın bir G sesi olan Q'ya dönüşerek Türkçedeki ayırımı son derece zorlaşır.
• Ģ: Uniform Türk Alfabesinde Ƣ biçimiyle yer alır. “Yumuşak-G” (Ğ) harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır (Kiril Ӷ, Ghe). Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer (Ř). Arapçadaki Gayın (غ) harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: Doƣan (Doģan). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bu nedenle Yumuşak Ğ harfinini aksine Arapçada kelime başında da yer alabilir. Mesela: Ģayb (Ƣayb)... Bazı dillerde, örneğin Gagavuzca ve Kırgızca’da Ğ harfi sesli harflerin ard arda iki kere yazılmasıyla -gizli olarak- elde edilir. Örneğin: Uur (Uğur).
• Ň veya Ñ: Tatarca’da, Türkmence’de kullanılır. Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir. Bazen de NĞ/NY olarak öngörülür (Ņ). Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.
• Ț: Gagavuzca’da ve Moğolca’da kullanılır. Türkçe’de bulunmayan sert bir T harfidir. TS (ʦ: T+S) olarak da seslendirilir. Moğolca’da ve Rusça’da, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ц, Tse). Bu harfin ses değerini en güzel gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzcadaki Soţial şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) kelimesidir. Gagavuzca’da ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır (Örneğin: Prezentaţiya, Redakţiya).^[5] Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur). Belarus'da yaşayan Lipka Tatarlarının alfabesinde ise TS sesini tam olarak karşılamak için şeklinde bir harf üretilmiştir. Kazaklar ve Kırgızlarla birlikte yaşayan Çin kökeli Dungan halkı Sad harfinden biraz daha farklı olan ama yakın kaynaklardan çıkan bu sesi gösterebilmek için ڞ harfini kullanmıştır.
• Ḑ: Ses olarak Abhazcada, Bulgarcada ve Macarcada yer alır. Türkçe’de bulunmayan sert bir D harfidir. DZ (ʣ: D+Z) olarak da seslendirilir. Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan bazı dillerde J harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ӡ, Dze). Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde) resmi olmayan harfler arasındadır. Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktalı D biçimiyle (Ḑ) rastlanır. Günümüzde ise genelde bu harfin arkasından gelen bir Z ile birlikte kullanılır. Örneğin Macarcadaki Bodza (Boḑa: Mürver Meyvesi). Bazı alfabelerde ise Arapçadakinden biraz daha farklı olan ama yakın kaynaklardan çıkan bir DZ sesini göstermek için ڏ harfi kullanılmıştır. Belarus'da yaşayan Lipka Tatarlarının alfabesinde ise bu sesi tam olarak karşılamak için şeklinde bir harf üretilmiştir.^[6][7][8]
• Türkçe’de bulunmayan vurgulu (empatik) harflere yabancı kökenli kelimelerde rastlanır (Ḋ, Ż, Ṫ, Ṡ). Yalnızca Arapça ve Osmanlıca çevirilerde kullanılırlar.
• Ṡ: Arapçadaki Sad/Tsad (ص) harfini karşılar. Örneğin: Ṡadaka, Ṡahib, Ṡabun, Huṡuṡ.
• Ḋ: Arapçadaki Dad/Zad (ض) harfini karşılar. Örneğin: Ramaḋan, Kaḋı, Kaḋa, Ḋarb, Ḋarbe, Arḋ.
• Ṫ: Arapçadaki Tı (ط) harfini karşılar. Arapçada bu harf Türkçede bulunmayan D ve T arası bir sesi gösterir. Örneğin: Ṫarık, Ṫarikat...
• Ż: Arapçadaki Zı (ظ) harfini karşılar. Arapçada bu harf Türkçede bulunmayan Z ve S arası vızıltılı bir sesi gösterir. Örneğin: Żan, Żalim, Żafer...
• Türkçe’de bulunmayan peltek harflere yabancı kökenli kelimelerde rastlanır (D̃, Z̃, T̃, S̃). Yalnızca Arapça ve Osmanlıca çevirilerde kullanılır.
• Ť: Peltek T sesidir. Arapça’dan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ث). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki T sesinin peltek biçimidir. Aslında peltek S sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (T̃ ve S̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Es̃er... Başkurt Kiril Alfabesinde "Ҫ" harfi ile gösterilir.
• Ď: Peltek D sesidir. Arapça’dan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ذ). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki D sesinin peltek biçimidir. Aslında Peltek Z sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (D̃ ve Z̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Z̃eka... Başkurt Kiril Alfabesinde "Ҙ" harfi ile gösterilir.
• Ž: Türkmence’de ve Boşnakça’da kullanılır. Türkçedeki J sesini karşılar. Örneğin: Žale (Jale). Arapçanın romanizasyonunda ise Peltek Z (ذ: Zal) harfini gösterir. Örneğin: Žat, Žemin, Ževk...
• Š: Boşnakça’da ve Çuvaşça’da kullanılır. Türkçedeki Ş harfini karşılar. Örneğin: Šećer (Şeker, “Şeçer” okunur). Arapçanın romanizasyonunda ise Peltek S (ﺙ: Se) harfini gösterir. Örneğin: Ševab, Kešir, Šaniye...
• Č: Boşnakça’da yer alır ve özellikle Türkçe'den geçen kelimelerin yazımında kullanılır. Türkçede’ki Ç sesi karşılığında kullanılır. Örneğin: Čanak (Çanak). Kiril alfabelerinin latinizasyonunda Türkçedeki J sesini göstermek için de kullanılır. Örneğin: Čilet, Čandarma, Ečder...
• Ĵ :Uniform Türk Alfabesinde kullanılır ve Türkçedeki Y sesini karşılar. Örneğin: Ĵol (Yol), Aǰaz (Ayaz).
• Y: Bu harf pek çok dilde Türkçe’deki "I" sesine denk düşer. Örneğin: Kyrgyz (Kırgız okunur). Bu durumda Türkçedeki İ sesi ise Ÿ olarak da gösterilir. Örneğin: Ÿkÿ (İki).
• Ⱬ veya Z̦: Türkçedeki J sesidir. Uygur Türkleri tarafından da kullanılmakta olan, Pinyin adı verilen ve Çinceyi Latin alfabesine çevirmekte kullanılan sistemin Uygur alfabesine uyarlanmış biçiminde Türkçedeki J sesini karşılar.

Çizgili harfler

Orta-çizgili harfler el yazısında zaman zaman kulanılmakla beraber bunların aslında ses değerleri açısından herhangi bir işlevi yoktur ve genellikle eşsesli kelimeleri ayırt etmekte veya bir el alışkanlığı olarak kullanılmaktadır. Çoğu zaman vurgulu ve kalın bir söyleyişi göstermeye yarar.

• Đ: Türkçe'de yalnızca el yazısında eşsesli kelimeleri ayırmak için kimi zaman bu kullanıma rastlanır. Bu harfi içeren kelimelerin büyük bir kısmı halk ağzında D ile de karşılanabilen T sesini de ihtiva eder: Dolu (tam olma) ve Đolu (yağış şekli) sözcükleri arasındaki fark başka bir örnektir. Benzer biçimde Đon (giysi) ve Don (buzlanma) sözcükleri örnek olarak gösterilebilir... Bu sesin Türkçede yer aldığı başka bir kelime ise Arđ (Arka) sözcüğüdür. Kimi yörelerde Ard kimi yörelerde ise Art olarak telafuz edilir.
• Ƶ: Türkçe'de yalnızca el yazısında eşsesli kelimeleri ayırmak için kimi zaman bu kullanıma rastlanır. Örneğin: Ƶar ve Zar farkı. (Uniform Türk Alfabesinde yer alır ve Türkçede'ki J sesi karşılığında kullanılır.)

Diğer Örnekler: Ƀağ (bahçe) ve Bağ (düğüm), Ҟurt (yırtıcı) ve Kurt (larva), Ᵽas (oksitlenme) ve Pas (iletme), Roman (kitap) ve Ɍoman (millet adı) farkları...

Düzeltme İşaretleri

• Düzeltme İmi (ˆ): Türkçe’de yalnızca sesli harflerin üzerine gelir. Harfin uzun okunmasını sağlar. Örneğin: Hala (babanın kızkardeşi) ve Hâlâ (şimdi, henüz).
• Vurgu İmi (´): Sağa yatık olarak kullanılır. Aslında sesli-sessiz bütün harflerin üzerine gelebilmesi mümkündür. Kimi zaman işaretli harf üzerinde bir duraksama veya hece bölünmesiyle ortaya çıkar. Türki dillerde iki işlevi vardır:

1. Vurgunun hangi hecede olduğunu işâretler. Bazen eşsesli kelimeleri birbirinden ayırmaya yarar. Meselâ, Rusçada ve Yunanca’da hemen her kelimede kullanılır, çünkü vurgunun hangi hecede yer aldığını göstermeye yarar. Böylece aynı yazılışa sâhip kelimeler de birbirinden ayrılabilir. Böyle bir vurgu uygulaması Türkçe’de pek mümkün değildir, çünkü hece vurgusu Türk dilinin yapısı gereği çok fazla değiştirilemez, başka heceye kaydırılamaz. Vurgunun değiştirilmesi ile kelimenin manası değişmez. Konuşma dilinde bunu ayırt edebilmek için özel bir çaba sarf edilmez. Bu nedenle de vurgunun ayrıca gösterilmesine gerek yoktur. Türki Kiril alfabelerinde Rusçadan gelen kelimelerde kullanılır.
2. Üzerinde bulunduğu harfin ses değerini vurgulayarak değiştiren bir işarettir. Seslerin (harflerin) aslında biraz uzatılmasını sağlar.

• Sessiz Harflerde: Sert ve vurgulu bir söyleyiş kazandırır. Ý Türkmen alfabesinde bir harf olarak bulunur ve Türkçedeki Y sesini karşılar. Çünkü işaretsiz yalın Y harfi pek çok dilde Türkçe’deki I sesine denk düşer. (Kyrgyz: Kırgız gibi). Ć ise Boşnakça’da yer alır ve Ç sesine yakın sert bir C sesi verir. Yeni Başkurt Alfabesinde Ź harfi peltek Z sesini göstermek için kullanılır. Tüm sessiz harflere uygulamak mümkündür. Mesela; Ý, Ć, Ś, Ź, Ŕ, Ĺ, Ń, Ḱ, Ẃ, Ḿ, Ṕ harfleri gibi... Böylece aslında vurgu iminin birinci işlevi olan vurgulama sağlanmış olur. Örneğin: Hać (Hacc), Haḱ (Hakk)... Ayrıca sessiz harflerde bir duraksama yaptırır. Örneğin: Aý Han ve Ayhan sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıkta olduğu gibi. Ayrıca Eḱmek ve Ekmek sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıklar yine örnek olarak verilebilir. Anadolu Türkçe'sinde kesme işareti biçiminde yabancı dillerden -özellikle Arapça'dan- gelen bazı kelimelerin aksanlı (duraklayarak) okunmasını sağlar. Burada asıl yapılan şey üzerine geldiği sessiz harfte bir duraklama sağlayıp, diğer heceye sesli harf ile başlamaktır. Örneğin: Kıt́a, Kuŕa, Meĺun... Türk Afabesinde bu kelimeleri bu biçimde yazabilmek için aksan işareti yerine, -belki de birbirlerine çok benzedikleri için- kesme işareti (‘) kullanılmıştır. Fakat Türkçe’de heceyi sessiz harfle bitirip sesli harfle başlamak Anadolu Türkçesinin yapısına uygun olmadığı için zaten söyleyişte de bu biçimler genelde tercih edilmez ve heceler kesintisiz düz okunur.
• Sesli Harflerde: Üzerine geldiği sesli harfin vurgulanarak (inceltilmeden) uzatılmasını sağlar. Mesela Tatar alfabesinde Í harfi uzatılan bir İ sesi verir. Türkçe’deki sesli harflerle örnek verilecek olursa: Ánında, Bázen, Nádiren…
• Á, É, Í, Ó, Ú: Bazı Türki alfabelerde ve Macarcada bulunan vurgulu sesli harflerdir. Vurgu işâreti Macarcada sesli harfleri biraz uzatır. (Örneğin: Türkçe’deki Hán’ım ve Hanım sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıkta olduğu gibi.)
• Türkçedeki yazım koşulları göz önünde bulundurularak Arapça sesli harflerin Türkçeye çevirisinde aşağıdaki biçimler tercih edilir.

Latinize	Sesler	Örnek	Türkçe		Uzun	Örnek-1	Örnek-2
Ä	A, E	Yämin	Yemin		Â	Kazâ	Hâlâ
U	U, Ü	Mulk	Mülk		Û	Mûzip	Sükûn
İ	I, İ	Sihhat	Sıhat		Î	Îlan	Dînî

(Ä: A+E) şeklinde bir gösterim de harflerin açılımı bakımından doğrudur.

• Aksan İmi (ˋ): Sola yatık olarak kullanılır. Sözcüğün aksanlı olarak seslendirilmesine imkan tanır. Türkçede aksanlı okuyuş ancak bazı harflerin inceltilmesiyle mümkündür. Batı dillerinin aksine bu işareti Türkçede yalnızca sessiz harflerde kullanmak mümkündür. Daha çok diksiyona dayalı bir farklılığı gösterir.
• Sessiz Harflerde: Türkçe’de fonetik gösterge olarak sessiz harflerde kullanılabilir. K, G, L gibi harflerin inceltilmesini sağlar. Örneğin: Rüzg̀ar, Derg̀ah, Tezg̀ah, Yadig̀ar, G̀ah, Lal̀, Hal̀, Rol̀, Gol̀. Ancak bazı dillerde harfin ses değerini de değiştiren bir göstergedir. Türkçede ise yalnızca kelimelerdeki ses değerini göstermeye yarayan ve aslında etkisiz olan bir işarettir.
• Sesli Harflerde: Aksanlı harflerin normalde, işaretsiz (yalın) biçimleriyle aralarında okunuş farklılığı bulunmaz. Yalnızca kelimenin ses değerindeki bir değişikliği gösterir. Ya da yöresel söyleyiş farklılıkları bu duruma neden olur. Buna karşın Avrupa dillerindeki kimi örneklerde ölü sesli harflerin gösterilmesine yarar. Örneğin; Türkçedeki Ortàokul (Ortokul gibi okunur) veya Karàağaç (Karağaç gibi okunur) sözcüklerindeki aksana bağlı olarak telafuz edilmeyen harfleri işaretler. Buna karşın bu harfleri telafuz edenler de bulunur, ki zaten aksandan kastedilen de bu durumdur. Bu durum nadiren de olsa peş peşe okunan kalıplaşmış kelimelerdeki veya bileşik sözcüklerdeki sesli bir harften sonra tekrar yeni bir sesli harf geldiğinde ortaya çıkar. Böylesi bir durumda ilk sesli harf çok kısa olacak biçimde, iki sesli harf kaynaşarak veya bazen de baştaki sesli harfi tamamen kaybolarak okunur, bu nedenle de çoğu zaman bu sesin farkedilmesi bile mümkün olmaz. Örneğin: Nè edeceksin? (Halk ağzında: Neydeceksin? - Niydeceksin?), Nè olacak? (N'olacak?), Nè olur (N'olur)... Hatta araya sesli harf girse bile bu sesin ortaya çıktığı görülebilir. Örneğin: Nè yapacaksın? (Halk ağzında: N'apacaksın?).
• Kısaltma İmi ( ˘ ): Harflerin kısa bir söyleyiş kazandırılarak telafuzlarını sağlar. Sesli harflerde bu kısalık ancak gırtlaksı sesler çıkarmakla mümkündür. Bu nedenle sesli harflerde gırtlaksı sesleri temsil eden bir işaret haline gelmiştir.
• Sesli Harflerde: Türkçenin ses yapısında sesli harfe çok kısa bir söyleyiş kazandırır. Çok hızlı ve kısa olarak söylenen Ă-aa, Ĭ-ıh, Hă!, Hĕ!, Hĭ!, Ăh... gibi ünlemler bu kısalığı anlamak için örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca bu sesli harfler Arapçadaki gırtlaktan çıkarılan Ayın (ع) harfinin türevleri (çekimli/harekeli biçimleri) olduğu için gırtlaksı harfleri göstermek için de kullanılır. Örneğin (Arapça kökenli kelimelerde: Ărab, Ŭmum, Ĭtır...
• Ă: Romancada ve Çuvaşçada ayrıca İtelmencede ve Hantıcada yer alır. I-A arası bir sestir.
• Ĕ: Çuvaşçada bulunur. Romanya alfabesinde 1904'te kaldırılmıştır. İ-E arası bir sestir.
• Ĭ: Çuvaşçanın resmi olmayan Latin alfabesinde Rusçadan geçen kelimelerde kullanılır. Pinyin alfabesinde de yer alır.
• Ŭ: Belarus ve Esperanto alfabesinde bulunur. W'ye benzeyen kısa, gırtlaksı ve yarı-sesli bir U harfidir.
• Ŏ: Çok nadiren kullanılan bir sestir. Pinyin alfabesinde, ayrıca Korece ve Hintçenin romanizasyonunda yer alır.
• Türkçede Kısaltma İmi özellikle el yazısında İnceltme İmi ile karışma ihtimali nedeniyle sesli harflerde tercih edilmemiştir.
• Sessiz Harflerde: Aslında Kısaltma İminin sessiz harflerde kullanımı öngörülmemiştir. Fakat Yumuşatma İmi ( ˇ ) ile çok benzer bir şekle sahip olduğu için bu iki işaret birbirinin yerine kullanılır hale gelmiştir (aralarındaki fark ortadan kalkmıştır) ve sessiz harflerde de bu işaret kullanılmıştır. Örneğin Türkçedeki Ğ (Yumuşak G) harfi... Karon ile gösterilen harfler Breve ile de gösterilebilir: Ťť (Breve: Ťt̆ ) veya Ďď (Breve: Ďd̆ )...

Latinizasyon

Latinizasyon (Romanizasyon) tabiri genel olarak Latin alfabesi dışındaki ses sitemlerinin Latin Alfabesine çevrilmesini ifade eder.

Kiril Latinizasyon

Arapça Latinizasyon

Diyakritik İşaretlerin Tüm Harflere Eklenmesi

Karakter Eşlem aracında yer alan ve adının başında Combining (Kombine/Eklemlenebilir) yazan işaretler herhangi bir harften sonra eklendiğinde o işaret otomatik olarak harfin üzerine yerleşir. Tüm Combining (Kombine) işaretleri görmek için Unicode (Ünikod) bir karakter kümesi seçmek gereklidir. Örneğin Lucida Sans Unicode gibi... Burada dikkat edilmesi gereken hususu herhangi işaretin Normal biçimi ile Combining (Kombine) biçiminin görüntüde birbiri ile aynı olduğudur. Normal biçim kullanıldığında harfin üzerine eklenmez, yanında durur. Bu nedenle adının başında Combining (Kombine) yazan işaret seçilmelidir. Örneğin: Combining Acute Accent, Combininig Tilde gibi...

Uygulamaya Örnek

Herhangi bir harfe, mesela "M" (veya küçük "m") harfinin üzerine Dalga (Tilde) işareti ( ̃ ) eklenmek istendiğinde bu harfin işaretli biçimi karakterler arasında bulunamıyorsa şu işlemler uygulanır:

• M harfi yazıldıktan sonra Combining Tilde ( ̃ ) işareti bulunup, harften hemen sonra peşepeşe yazılır. Böylece ortaya M̃ harfi (veya m̃ harfi) çıkar.
• Bu işlem Combining (Kombine-Eklemlenebilir) biçimi olan tüm işaretler için uygulanabilir.
• Harften önce yazılırsa işe yaramaz.
• Harften sonra boşluk bırakılırsa işe yaramaz.
• Adının başında Combining (Kombine) yazmayan işaretler harfin üzerine eklenmez yanında durur.

Bazı Combining (Kombine/Eklemlenebilir) İşaretler

Bu işaretler aşağıdan kopyalanarak herhangi bir harften sonra yazıldığında harfin üzerine eklenir. Aşağıdaki işaretler kesinlikle bu simgelerin normal biçimleri değildir. Combininig (Eklemlenebilir) halidir.

Kaynakça

• Heinz F. Wendt: Fischer Lexikon Sprachen, 1961 (ISBN 3-596-24561-3)
• Bilal N. Şimşir: Türk Yazi Devrimi, Ankara 1992, S. 119
• Helmut Glück (Hrsg.): Metzler Lexikon Sprache, 2005 [S. 417] (ISBN 3-476-02056-8)
• Zentrum für Türkeistudien, Essen: Aktuelle Situation in den Turkrepubliken – Innenpolitik, Sicherheitspolitik, Wirtschaft, Umwelt, Bevölkerung (Working Paper 14, 1994)
• FSP Entwicklungssoziologie, Bielefeld: Formen der Transvergesellschaftung als gegenläufige Prozesse zur Nationsbildung in Usbekistan (Working Paper 334, 2000)
• Der Fischer Welt Almanach '94 – Zahlen, Daten, Fakten, 1993 (S. 846)
• Mehmet Tütüncü: Alphabets for the turkic languages
• Herbert W. Duda: Die neue türkische Lateinschrift. I. Historisches. In: Orientalistische Literaturzeitung 1929, Spalten 441–453. – II. Linguistisches. In: Orientalistische Literaturzeitung 1930, Spalten 399–413.
• F.H. Weißbach: Die türkische Lateinschrift. In: Archiv für Schreib- und Buchwesen 1930, S. 125–138.
• Yakovlev N.F. "Development and succeeding problems in Latinizing alphabets", No 2, 1936, pp. 25–38 (In Russian) Н.Ф. Революция и письменность, № 2, 1936, стр. 25–38
• Луначарский. Латинизация русской письменности
• Статья «Новый алфавит» в Литературной энциклопедии
• G.A Gaydarci, E.K Koltsa, L.A.Pokrovskaya B.P.Tukan, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, TC Kültür Bakanlığı Yayınları
• Nevzat Özkan, Gagauz Destanları, Türk Dil Kurumu Yayınları
• Prof. Dr. Mustafa Argunşah-Âdem Terzi-Abdullah Durkun, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, Türk Dil Kurumu Yayınları
• Gagauzum Bucaktır Yerim, Tatura Anamut Ocak Yayınları
• Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996
• Jaŋalif/Яңалиф". Tatar Encyclopedia. (2002). Kazan: Tatarstan Republic Academy of Sciences Institution of the Tatar Encyclopaedia
• Закиев. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005

Ayrıca bakınız

• Türk dilleri alfabeleri
• Arapça'nın romanizasyonu

Dipnotlar