Doğu Çerkesçesi

Doğu Çerkesçesi
Kabardeyce
Telaffuz	adəgăbză
Bölge	Kuzey Kafkasya
Etnik köken	Doğu Çerkesleri
Dönem	2002[1]
Dil aileleri	İber-Kafkas dilleri Kuzey Kafkas dilleri Kuzeybatı Kafkas dilleri Çerkesçe Doğu Çerkesçesi
Yazı sistemi	Kiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil	Kabardino-Balkarya Karaçay-Çerkesya
Dil kodları
ISO 639-2	kbd
ISO 639-3	kbd
Doğu Çerkesçesi'nin Kafkasya'daki dağılımı.

Doğu Çerkesçesi ya da Kabardeyce, Kabartayca, Kabarca (Kabardeyce: Qeberdeyıbze ya da адыгэбзэ; Adigece: къэбэрдеибзэ), çoğunluğu Kabartay-Balkarya'da yaşayan Kabardeylerin ve Besleneylerin konuştuğu Çerkesçe grubundan Kafkas dilidir. Kafkas Dilleri kabardey içinde, Abhaz-Adige Dilleri veya diğer adıyla Kuzeybatı Kafkas Dilleri'nden Adigece'nin doğu kolunu oluşturur. Kabardeyce, Rusya Federasyonuna bağlı Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde kullanılan resmi diller arasındadır. Bunun dışında Suriye, Ürdün, Türkiye ve Rusya Federasyonu'ndaki Krasnodar ve Stavropol Kraylarında konuşulmaktadır. Kabardeyceyi toplam 1,012,000 kişi konuşmaktadır. Kabardeyce 1924 öncesinde Arap alfabesini, 1924-1936 arası Latin alfabesini kullanmıştır. 1936'dan beri Kiril alfabesini kullanmaktadır. Kaberdeyce, diğer tüm Kuzeybatı Kafkas dilleri gibi çok karışık bir dilbilgisi sistemine sahiptir. Kabardeycenin dört ana lehçesi vardır.

Lehçeleri

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ve Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti'nde konuşulan asıl "Kabartay", Kuzey Osetya-Alaniya Cumhuriyeti ile Stavropol Kray'da konuşulan "Mozdok Kabartay", Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ndeki iki köyle Krasnodar Kray'daki iki köy ve Adigey'deki bir köyde (Vılap köyü) konuşulan Besleney ya da Besnıy ve Adigey'deki üç köyde (Koşhabl, Bleşepsın, Fedz ya da Hodz)konuşulan "Kuban Kabartay" (Kabartayca: Hajret Qeberdeyıbze) lehçelerine ayrılır. Edebiyat dili asıl Kabartaycanın Baksan ağzına dayanır.

Asıl Kabartay lehçesinin, yazı dili olan Baksan ağzı dışında, üç ağzı daha vardır: "Terek ağzı" (Terek Irmağı boyunda konuşulur), "Malka ağzı" (Malka Irmağı boyunda konuşulur) ve "Kuban-Zelençuk ağzı" (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde konuşulur).

• Kabardey dili veya Doğu Çerkesce
  • Batı Kabardey lehçesi
    • Kuban alt lehçesi
    • Kuban-Zelençuk alt lehçesi (Çerkes)
  • Orta Kabardey lehçesi
    • Baksan alt lehçesi (edebiyat dilinin dayanağı)
    • Malka alt lehçesi
  • Doğu Kabardey lehçesi
    • Terek alt lehçesi
    • Mozdok alt lehçesi
• Besleney

Ortografi

Türkçeden Kabardeyce'ye geçen alıntılar

Türkçeden Kabardeyceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

Yurt dışında Kabardeyce

Kabartayca,bugün, 1864 Adıge sürgünü sonucu, bir göçmen dil olarak, Türkiye, Suriye, Ürdün, ABD ve AB ülkelerinde de konuşulur. Türkiye'de en çok Kayseri (Uzunyayla yöresi), Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Kahramanmaraş, Adana, İçel, Ankara, Eskişehir, Balıkesir (Bandırma'nın Yeni Sığırcı mahallesi) ve daha başka yerlerde de konuşulur.

Kabartayca, RF dışında Ürdün'deki "Emir Hamza Okulu" adlı özel bir okulda seçmeli bir ders olarak da okutulmaktadır.

Kabartayca, Diaspora'daki birçok internet radyo-tv yayını dışında, Türkiye'de yasak dil kapsamından çıkartılmış olarak 2004'ten beri her hafta Perşembe günleri radyo ve tv'den yayınlanmaktadır (Radyo 1,sabah 6.30;TRT-3,sabah 07.30).Kafkasya'daki Kabartayca radyo-tv yayınları 2003te kaldırılmıştı,ancak yeni devlet başkanı Arsen Kanoko'nun çabasıyla,2006 yılı ile birlikte,Kabartayca ve Balkarca yayınlar yeniden başlatılmıştır.

Kabartayca 1924 yılına değin Arap, ardından 1936 yılına değin Latin, 1936'dan beri de Kiril alfabesini kullanmaktadır.

Rusya Federasyonunda Kabardeyce eğitimi

Kabartayca Nalçik ve Çerkessk'teki devlet üniversitelerinin ilgili bölümleriyle, buralardaki bilimsel araştırma enstitülerinde incelenmekte ve öğretilmektedir. Kafkasya'da Kabartayca eğitim, giderek zayıflamış olmakla birlikte, yine de 1960 yılına değin sürmüş; 1960 yılında, küçük dil ve kültürleri büyük dil olan Rusça içinde eritme politikası olan "Büyük Ülkü" uygulaması gereği, öteki küçük Sovyet dilleri gibi Kabartayca ve Balkarca eğitim de kaldırılıp Rusça eğitime geçilmiş; 1985'te Mihail Gorbaçov'un başa geçmesinin ardından getirilen demokratikleştirme programı gereğince,Ruslaştırma anlamındaki "Büyük Ülkü" politikasına son verilerek, 1990-1991 ve 1991-1992 eğitim-öğretim yıllarında, bütün temel dersleri kapsar bir biçimde, Kabartayca ve Balkarca eğitim başlatılmış; ancak RF Devlet Başkanı Boris Yeltsin yönetimi döneminde, yani 1992-1993 eğitim-öğretim yılı ile birlikte Kabartayca ve Balkarca eğitimde kısıtlamaya gidilmiş, Kabartayca ve Balkarca dillerinde eğitim iki seçmeli ders ile (Adıgece, Adıge edebiyatı) sınırlanmıştır. Şimdi,Kabartay-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde, Kabartaycanın konuşulduğu yerlerdeki ilk (1-4.sınıflarda Adıgece) ve orta dereceli (5.sınıf ve üstü sanıflarda Adıge edebiyatı) okullarda seçmeli ders olarak (okul ve sınıfına göre haftada 2 ile 3-4 ders saati tutarında) okutulmaktadır.

Ancak 2007-2008 eğitim-öğretim yılından başlanmak üzere, Kabartay-Balkar Cumhuriyeti'nde Devlet Başkanı Arsen Kanoko'nun verdiği destekle, Rusça'nın yanında birer resmi dil olan Kabartayca ve Balkarcanın da,bir "pilot uygulama" olarak, 20 kadar okulun ilk sınıflarında okutulmasına karar verilmiş ve bilgisayar olanaklarıyla üç aylık ilk eğitim dönemi ders kitapları da hazırlanmış ve uygulamaya konmuştur. Dört yıl sürecek bir kademeli geçiş programı sonunda,bütün okullarda Kabartayca ve Balkarca eğitime geçiş süreci tamamlanmış olacaktır.^[2]

Kabartayca olarak aylık "Oşhamaho" (1уащхьэмахуэ) edebiyat dergisi ile pazar günleri dışında "Adıge psatle" (Адыгэ псалъэ/Adyghepsale;internetten de) gazetesi (Nalçik) yayınlanmaktadır.

Kaynakça