Dilek kipi
| Örnekler |
|---|
|
Dilek kipleri veya tasarlama kipleri[1]; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur.[1] Türkçede dört dilek kipi vardır:
- Emir kipi
- Gereklilik kipi
- İstek kipi
- Dilek-şart kipi
Fiil çekiminde, dilek kip eklerinden sonra -varsa- şahıs ekleri gelir.
Emir kipi
Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla kullanılır. Kip eki yoktur. Birinci şahıslar (ben ve biz) için çekimi yoktur.[2] İkinci tekil şahıs (sen) için eksiz şekilde (fiil kökü veya gövdesi halinde) kullanılır:[2]
- (Sen) git.
Diğer şahıslar için (siz, o, onlar) çekimli olarak kullanılır:[2]
- (Siz) okuyun.
- (O) yazsın.
- (Onlar) koşsun (veya koşsunlar).
Emir kipinde fiil sonuna şu ekler getirilir:
| 1. tekil (ben) | 2. tekil (sen) | 3. tekil (o) | 1. çoğul (biz) | 2. çoğul (siz) | 3. çoğul (onlar) |
|---|---|---|---|---|---|
| çekimi yok | eksiz | -sin | çekimi yok | -in | -sin(ler) |
| - | gel | gelsin | - | gelin | gelsin(ler) |
Gereklilik kipi
Gereklilik, tavsiye ve bazen de zorunluluk bildirir. -meli eki ile oluşturulur:
- Hafta sonuna kadar bu kitabı okumalıyım.
| 1. tekil (ben) | 2. tekil (sen) | 3. tekil (o) | 1. çoğul (biz) | 2. çoğul (siz) | 3. çoğul (onlar) | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Kip ve şahıs ekleri | -meli+yim | -meli+sin | -meli | -meli+yiz | -meli+siniz | -meli+(ler) |
| Örnekler | yazmalıyım | yazmalısın | yazmalı | yazmalıyız | yazmalısınız | yazmalı(lar) |
İstek kipi
-e ve -a eki ile oluşturulur. Konuşmacı/yazar tarafından kipin kullanıldığı eylemin gerçekleşmesinin arzulandığını belirtir.
- Şoför bey, müsait bir yerde ineyim.
- Sen başarılı olasın diye didiniyorum.
- Biz de sizinle gelelim.
Bazen istekten ziyade niyet veya plan bildirir:
- Şu vazoyu masanın üzerine koyayım.
İstek kipinde fiile -şahıs ekiyle birlikte- şu ekler eklenir:
| 1. tekil (ben) | 2. tekil (sen) | 3. tekil (o) | 1. çoğul (biz) | 2. çoğul (siz) | 3. çoğul (onlar) |
|---|---|---|---|---|---|
| -e+yim | -e+sin | -e | -e+lim | -e+siniz | -e veya -e+ler |
| geleyim | gelesin | gele | gelelim | gelesiniz | geleler |
Türkçenin eski devirlerinde ve modern Türkçede halk ağzında 1. tekil şahsın -e+m, 2. tekil şahsın -e+n ve 1. çoğul şahsın -e+k eki aldığı da görülür.
- Varam ol dosta kul olam hem açıluban gül olam -Yunus Emre
Dilek-şart kipi
Dilek-şart kipi -se eki ile oluşturulur. Ayrıca Dilek-koşul kipi, şart kipi veya koşul kipi olarak da bilinir.
Dilek-şart kipinin başlıca iki çeşit kullanımı vardır. İlk kullanımda eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtir. Bu tür kullanımda ek, genellikle yan cümleciğin yükleminde bulunur.
- Biraz daha çalışsan çok başarılı olacaksın.
- Birine sorsak adresi daha kolay bulabiliriz.
Dilek-şart kipi aynı zamanda dilek veya rica belirtmek için kullanılır:
- Yarın sen de bizimle gelsen.
- Keşke bu akşam sinemaya gitsek.
- Aşağıdaki şiirin tüm mısraları dilek belirtir:
- Bütün dünya buna inansa
- Bir inansa
- Hayat bayram olsa
- İnsanlar el ele tutuşsa
- Birlik olsa
- Uzansak sonsuza - Şenay
Dilek-şart eki almış fiil arka arkaya iki kez kullanılırsa "büyük ihtimâlle" veya "sadece" anlamı verir:
- Bu soruyu olsa olsa Mustafa çözer.
Ek-fiilin şartı
Sadece fiillerin dilek-şart kipi vardır. İsim soylu sözcüklerden yüklem yapmak ve onlara şart anlamı katmak için ise "-se" ek-fiili (şart eki) kullanılır:
- Hava soğuksa dışarı çıkmayalım. (ek-fiil. Soğuk sözcüğü isim soyludur.)
- Çok pahalıysa almayalım. (ek-fiil. Pahalı sözcüğü isim soyludur.)
- Havalar ısınsa da pikniğe gidebilsek. (dilek-şart kipi. "Isınmak" fiili ile oluşturulmuştur.)
Bileşik zamanlar
Dilek-şart kipi bileşik zamanlı fiil yapmakta da kullanılır:
- Gelseydi (dilek-şart kipinin hikâyesi)
- Gelseymiş (dilek-şart kipinin rivâyeti)
Dilek-şart kipinin şartı (fiil+se+se) yoktur.[3]
Ek-fiilin şartı da bileşik zamanlı fiil yapmakta kullanılır:
- Geç yatarsak uykumuzu alamayız. (geniş zamanın şartı)
- Kırmızı ışıkta geçersen kazaya neden olabilirsin. (geniş zamanın şartı)
- Ağabeyin uyandıysa çöpü dışarıya çıkarsın. (bilinen geçmiş zamanın şartı)
- Üzümler olgunlaşmışsa toplayalım. (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
- Burak da gelecekse biraz daha bekleyebiliriz. (gelecek zamanın şartı)
- Bu kadar çabuk yoruluyorsan bir doktora görünmelisin. (şimdiki zamanın şartı)
Genellikle hitaplarda kullanılan "gel+se+n+e", "bak+sa+nız+a" gibi kelimelerde emir ve istek arası bir ifade bulunur.[4]
"İse" bağlacı
Dilek-şart kipi, "ise" bağlacı ile karıştırılmamalıdır. Dilek-şart kipi fiillerden sonra gelir. İse bağlacıysa isim soylu sözcüklerden sonra gelir ve "de" bağlacına benzer şekilde ve genellikle "diğerlerinden farklı olarak" anlamında kullanılır:
- Çalışkan arkadaşlarımızın kimi öğretmen, kimi doktor, kimi ise mühendis oldu. (bağlaç)
- Babam ela, annemse mavi gözlü. (bağlaç)
- Pencereyi açık unutmasam içeriye yağmur girmezdi. (dilek-şart kipi)
- Açsam rüzgara yelkenimi / Dolaşsam ben de deniz deniz -Orhan Veli (dilek-şart kipi)
Yukarıdaki örneklerde görüleceği üzere dilek-şart kipi eki olan -se fiilden ayrı yazılamaz; ise bağlacını ise ayrı bir kelime halinde yazmak mümkündür.
"İse" bağlacı, ek-fiilin şartı ile karıştırılmamalıdır:
- Pencere açıksa, içeri yağmur girebilir. (ek-fiilin şartı)
- Kapıyı çalan annemse, bana haber ver. (ek-fiilin şartı)
Ek-fiilin şartı, "ise" bağlacı gibi ayrı yazılabilir:[5]
- Hava yağmurlu ise dışarı çıkmayalım. (ek-fiilin şartı)
- Yok eğer söyleşecek bir sözümüz yok da bana bir suikast için geldiniz ise, ölüme bir dakika evvel hazır olmaktan başka yapacak bir şeyim yoktur. -Ahmet Mithat (ek fiilin şartı [görülen geçmiş zamanın şartı])
- Mesnevî yer yer uzar olmuş ise / Boş değil, hay huy değil, artmış ise. - Mevlânâ
Kaynakça
- 1 2 Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 296. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
- 1 2 3 Emir kipi Yenimakale.com. Erişim: 16 Ekim 2012
- ↑ Şart bileşik zamanı Türkceciler.com. Erişim: 5 Kasım 2012.
- ↑ Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 303. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
- ↑ Ankara Üniversitesi Yayınları
Ayrıca bakınız
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||