Ünlü (dilbilim)
Ünlü, sesli[1][2] veya vokal[3]; ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile (duyulabilecek şekilde) bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi.[4] Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf bazı kelimelerde ünlü, bazı kelimelerde ise ünsüz bir sesi sembolize ediyor olabilir.[5]
Etimoloji
Uygurcada da görülen ün kelimesi Eski Türkçede "ses, avaz" anlamlarına, "ünü-" fiili ise "seslenmek, bağırmak" anlamlarına gelir.[6] Ünlü sözcüğü muhtemelen 19. yüzyılda "meşhur" anlamında kullanılmaya başlanmıştır.[6]
Türk yazı dillerinde ünlü
Türk dilinin bilinen ilk dönemlerinde 9 ünlünün bulunduğu belirtilmiştir: a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü. Bugün kapalı e sesi (é) yalnızca Azerbaycan Türkçesi yazı dilinde bulunur.
Türkiye Türkçesi
a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.
Ünlü harflerin sınıflandırılması Ünlü harfler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:
- Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
- Kalın ünlüler: a, ı, o, u
- İnce ünlüler: e, i, ö, ü
- Dudakların durumuna göre
- Düz ünlüler: a, e, ı, i
- Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
- Ağzın açıklığına göre
- Geniş ünlüler: a, e, o, ö
- Dar ünlüler: ı, i, u, ü
| Ünlüler | Düz | Yuvarlak | ||
| Geniş | Dar | Geniş | Dar | |
| kalın | a | ı | o | u |
| ince | e | i | ö | ü |
Diğer dillerde ünlü
Dünyadaki birçok dilin kendisine özgü farklı ünlü sistemi vardır.
Kaynakça
- ↑ Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü Ahmet Topaloğlu. Ötüken Yayınları. 1989.
- ↑ "sesli." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
- ↑ "vokal." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
- ↑ "vowel." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ↑ "y" harfi ünlü mü, ünsüz mü? OxfordDictionaries.com. Erişim: 8 Ağustos 2012.
- 1 2 "ün." Nişanyan Sözlük. Erişim: 7 Şubat 2015.
Dış bağlantılar
- Ünlüler Türk Dil Kurumu.